ЮРТНУ АМАЛГЪА ГЕЛИВЮ
Акъсакъ Темир 1395-нчи йылларда Дагъыстангъа чапгъын этип, нечесе юртланы, ерлени елеп, бырынгъы Къарабудагъгентге (гьали о ерге Генторун, Эрмен юрт дей) чапгъын этген. Нечесе гюнлени узагъында къамавда къалып, юртлулар ач ва языкъ бола, тек къолгъа бармай. Бу тенгсиз ябушувда кёп адам къырыла. Къалгъанлары жыйылып, Губденге бакъгъан якъдан яшыртгъын гечив табып, адамланы алып чыгъа. Шоланы башын Къарабудагъ Атай тута. Юртну буса Акъсакъ Темирни черивлери талай, сонг яллата.
Юртлулар оьзлеге яшавгъа онгайлы ер излей. Айланада савлай агъачлыкълар болгъан. Дёрт де яны тавлар, эки де яндан агъагъан оьзенлер булангъы тёбечик ерде ерлешме токъташалар.Тёбечикни къыблагъа бакъгъан янында, лап оьрге де чыкъмай, Яр очар деген ерде агъачны къырып, гиччирек майдан этип, шонда оьзлеге жабардан уьйлер ишлеген. Дагъылгъан Генторундан эшик-терезелер гелтирип салып, гирме ерлер этгенлер. Бираз оьрде гиччирек анакъ бар. Шо анакъгъа етишип, Атай, оьзюню асатаягъын тюртюп: «Гелгинчиге берекетли юрт болсун»,– деген дей. Шо ерден саркъып сув чыкъгъан (мен яш заманда да шо ерде гиччирек кёл болуп сув бола эди). Бираз тюпде яшавлукъ биналар, межит ишленген. Шо ерге Къалабаш деп айтыла. Гьали де межитни орну, уьйлени кюрчюлери сакълангъан. Къарабудагъ Атайны аты къоюлуп, юртгъа Къарабудагъгент деп ат тагъыла деген хабар бар.
Янгы Къарабудагъгентде биринчи оьлю Атайны къызардашы Зазабийке болгъан деп айтыла. Ону бетни башына – Ёгъаравулгъа гёмелер.
Зазабийкени пири гьали де сакълангъан. Юрт генглешген сонг, Яр очар, Айбаз авул, Арап очар, Беш къабакълар деген тыгъырыкъларда орунлаша. Тюпде, оьзенни ари янында, Къарабудагъ Атайны пири бар.
Сонггъа таба Къарабудагъгент юрт уьч уллу авулгъа бёлюне. Олагъа Сергендер авул, Къонгур авул, Мычыгъыш авул деп айтыла. Айтылып гелегенге гёре, бу авуллар бир юрт буса да, алдын ерли къылыгъы-хасияты, юрютеген касбусу да, гьатта сёйлевюню фонетика къайдалары да айрылып гелген. Фонетика, айтылыш якъдан къарасакъ, Сергендер авул – семендер «къапу алды, башы» деген сёзден баш ала деп ойлайман.
Яшайгъан халкъы аслу гьалда гьав этип, гьайван сакълап яшай болгъан. Ашлыкъ чачыв булан машгъул болгъан. Ону да чалып, балбулар булан басып, къол тирменлер булан ун этип, хамур басып, экмек ясап, отда эки де янын биширип ашай болгъанлар. Олагъа сабанчылар деп айтыла гелген.
Мычыгъыш авулну аты гьакъда бир нече айтывлар юрюле. Бир-бир версиялагъа гёре «мал чыгъыш» деген сёзлерден тувулунгъан деп айтыла. Неге тюгюл, шавхаллагъа йибереген ясакъны къарабудагъгентлилер юртну ягъасында бир уьйге жыйып, шондан таба йибере болгъан. Малы гетеген саялы, мал чыгъыш авул деп къоюлгъан деп ойлашабыз.
Тек тарихде белгили болгъаны йимик, Мычыгъыш юртларда вабаъ ва оьзге югъагъан аврувлардан кёп халкъ къырылгъангъа гёре, сав къалгъанларын Дагъыстанны уллу къумукъ юртларына пайлап йибергени белгили. Мычыгъышдан агьлюлер Къарабудагъгентге де гелген ва шу авулда орунлашгъан деп де айтыла.
Къонгуравул буса, эки де авул къошулуп, къошулчан болуп, къапу авузгъа ерли ерлешип тувулунгъан. Къонгур къошулчан деген сёзден болгъан.
Юртну аты гьакъда халкъны арасында дагъы да тюрлю хабарлар бар. Къара булакъ деген сёзден къарабудагъ болуп, гент де къошулгъан дейлер. Къарабудагъгентни дёрт де янында алдынгъы заманларда кёп булакълар болгъан. Оланы бирлерини атлары гьали де сакълангъан: Бекенез булакъ, Сувукъ булакъ, Чирик булакъ, Беззек булакъ, Сасыкъ булакъ ва башгъалары. Бекенез Дагъыстанда, Россияда лап уллу булакъ гьисаплана. О Европада да экинчи ерни тута. Уллулар айтагъангъа гёре, алдын Бекенез булакъгъа бугъа тюшюп къалса, сув ону гиччи агъач гесек йимик ташлай болгъан.
Бекенез булакъ бизин къарабудагъгентлилени оьктемлиги ва берекети болуп, гьар девюрде де, бугюнде де халкъгъа къуллукъ эте. Юртда яшайгъанлар кёп болгъан сонг, инг уллу булакъ Бекенезни сувун, татавул этип, Таха башгъа ерли етишдиргенлер. Тек оьзенден ари якъгъа сувну чыгъарма бек къыйын болгъан. Адамлар огъар да бир кюй тапгъан. Жамият бирлешип, чубукъдан четен эшип, шону ичин ташдан толтуруп, салынагъан чоргъалагъа бутлар ишлеген. Сонг акъ талдан, ёгеден чоргъалар этип, сувну Герейтюзге етишдиргенлер.
Сув Герейтюзге чыкъгъынчагъа юртну жамияты дагъы да кёп четимликлеге тарыгъан. Исгири тавну денгизге бакъгъан бетинде уллу яр болгъан. Адамлар шо ярны чёкючлени, балталаны, ломланы гючю булан оюп, шо ерде 2 метр генги, 12 метр узунлугъу булангъы таш чоргъа этип, сувну ари якъгъа чыгъаргъан. Гьали шо ерге Таш чоргъа деп айтыла.
Сав юртну жамияты бирлешип, кёп къыйын тёгюп, Бекенезни сувун Герейтюзге ерли 18 чакъырым узунлугъу булангъы Гент татавулну берекетинден Къарабудагъгентни халкъыны яшаву яхшылашгъан. Татавулну бою булан тирменлер ишленип, топуракълар сугъарыла, емиш бавлар, бахчалар оьсдюрюле. Гьар йыл савлай юртну жамияты (оьздени де, бийи де) Гент татавулну гюзде де, язбашда да тазалама чыгъа болгъан. Чыкъмагъан гишиге, жамият суд этилип, къоду салына болгъан.
Тезги заманларда Къарабудагъгентни авлакъларында бюртюклю ашлыкъны къарабудай журасы айрыча оьсе болгъан. Шогъар шагьатлыкъ этеген археология ахтарывланы натижасында уллу сыныкъ хуманы ичиндеги будай табылгъан. «Къарабудай» деген сёзден «къарабудагъ» болгъан деп де айтыла.
Ёгъаравулда бийлени жыйылагъан ери ерлешген болгъан. Юртда бир нече къарачи бийлерден къайрылары барысы да оьзденлер гьисаплангъан. Бийлени табилигинде 100 адамдан атлы уьюрю, къуллукъчулары болгъан. Жамалутдин гьажини эсгеривлерине гёре къарабудагъгентлилер ягьы-намусу, осаллыкъны сюймейген, уллу ишлеге къоркъунмай урунуп, кютюп, оьзлени оьктемлигин ер этмейген, биревге де баш иймейген халкъ болгъан. Олар къонакъланы кёп сююп къаршылап, олагъа аш-сув берген ва бир заманда да гьакъ алмагъан. Оланы арасында кёп пагьмулулары да болгъан. Этеген ишин, артын ойлашып, яхшы-яманны оьлчеп этип гелген. Оьзлени башын тутгъанлагъа абур этип, чыдамлыкъ этип, тарыкъ болса, кёмеклешип, бирлешип яшагъанлар. Оьзлени эркинлигин ва ихтиярларын якъламакъ учун, Къарабудагъгентни жамияты абурлу, сыйлы 40 адамдан, 37 оьзденден, 3 къарачи бийден тёре къура. Башы этип къарачи бийлерден белгилене ва «Уллубий» деп ат къоюла. Тёре тенг ихтиярлы, тенг тавуш береген къурум гьисаплана. Совет 4 ва 1 шариат булан байлавлу масъалаланы, соравланы чечеген адамдан суд тёре къура. Тёрени талапларын бары да халкъ бир кюйде кютме герекли болгъан. Уручулар ва низамны бузагъан адамлар гючлю такъсырлана болгъанлар.
Акъсакъ Темирни къумукъ юртлагъа этген вагьшиликлеринден тартынып, халкъын сакъламакъ учун не ёл да къоллана. Белгили алим тарихчи Гьасан-Эфенди Алкъадари оьзюню «Асари – Дагъыстан» деген китабында да эсгерегенге ва халкъны авзунда да айтыла гелегенге гёре, къумукъ ер еси Губден не ёлда буса да ону булан разилешив этме сюе. Айтылывгъа гёре, Губденни бир гёзю къылый болгъан. Темирге мен сизин гёрме сюемен деп йиберип, оьзю оьгюзню ерлегиз деп буйрукъ эте. Оьгюзню уьстюнден де тюшмей, Темирни алдына барып: «Мен къылый, сен акъсакъгъа бир соравум бар: биз кимбиз, бизин топуракъларыбыз неге онча сагъа агьамиятлы? Не байлыгъыбыз бар сени йимик дюньяны елеп гелеген елевчю ва гючлю пача гелип дав этип, шунчакъы халкъны къырма, юртланы дагъытма? Сен бизден не сюегенни, не талап этегенни билме сюер эдим»,– деген дейлер. Губден батырны булай тамаша тавакаллыгъы Темирни бек кепине гелип, Губденни топурагъына тиймей, оьзге къумукъ юртланы есирликге алгъан топуракъларын да олагъа савгъат этген. Шо саялы Губден юртну къумукъ юртланы тогъайларыны ичинде де топуракълары барлыгъы.
МАЛАЙ АЛИМ
Юртну тыгъырыкълары, межитлери булан байлавлу айтыла юрюлген хабарлар халкъда сакълангъан. Къарабудагъгентде Малай тыгъырыкъ, межит, таш, сын бар. Малайны гьакъында шулай айтыла. Ол бек гьакъыллы, илмулу — билимли, тюз къылыкълы ва хасиятлы адам болгъан. Малай XYIII асруда яшагъан, тыгъырыкъны башында ону олтурагъан ташы сакълангъан (гьали ер булан тенг болуп тура). Ол ёлну ари янында межит ишлеген, буссагьат, янгыртылып, яшлар охутагъан мадраса болуп тура.
Ону гьакъында айтылагъангъа гёре, Малай шавхалны ойчусу болгъан. Гьалиден 42 йыл алда, 1972-нчи йылда, университетни филология факультетини 30 студенти Къарабудагъгент районуна фольклор экспедициясына гелгенде, Къарабудагъгентли 90 йыллыкъ Дагьив Къазиева магъа шулай хабарлагъан эди: «Бир керен шавхал янгы тувгъан яшын эмчек анагъа сакълама берген болгъан, яш оьлюп къалгъан. Шавхал о ананы сютюн къызгъанып ичирмеген деп айыплап оьлтюрген. Халкъ огъар къаршы гётерилген. Оланы арасындан да бир нечелерин къуюгъа ташлап, уьстюне топуракъ ташлап къойгъан, топуракъ гётериле болгъан дейлер. Халкъ чыдап болмай, уллу къалмагъалгъа айлангъан, оьлтюрювлер башлангъан. Не этегенин билмей, шавхал ойчуларын жыйгъан. Ойчулар гьар ким шавхалгъа ялынып сёйлей. Малай иннемей токътагъан. «Малай, неге сёйлемейсен?» – деп сорай шавхал. «Мен не сёйлейим, мени сёзюмню сен ушатмассан деп къоркъаман», – дей. «Айт, мен сен айтгъанны этермен», – деген шавхал. «Шавхал, шу бары да къалмагъал сени эмчек ичеген яшынг саялы болду тюгюлмю? Ону сагъа ким берген эди, Аллагь бермегенми эди? Оьмюрню де Аллагь оьзю берегенни биле туруп, эмчек ичеген яшын да етим къойма, шогъар чыдап болмай, тюз дуван гесгенлени вагьши кюйде оьлтюрме сагъа ким ихтияр берген эди, гьали энни де сен ким гюнагьлы деп излеме нечик боласан? Гюнагьлыны излей бусанг, ол янгыз сенсен. Сен айыплысан бу ишге. Эгер де дагъы терен гетгенни сюймей бусанг, сен де жамиятдан гечип, сенден де гечмекни тиле», – деген Малай. Шонда шавхал кёп ойлашып, Малай айтгъангъа рази бола ва къалмагъал басыла.
Малайны гьакъында язылып сакъланмагъан, тек уллулар айтагъангъа гёре, гьалиги базарны уьстюнде тав бетде сын бар. Шо сынны къарабудагъгентлилер Малайгъа абур этип, губден ёлдан оьтеген — барагъанлар алгьам этсин, къулгьу охусун деп салгъан дей. Огъар Малай сын деп айтыла. Малайны наслусу бугюнде де юртда Малаева Асият гьисаплана. Ол – бир номерли орта мактапда башлапгъы класланы дарс беривчюсю. Тухумунда ону оьзюню аты къоюлгъан Малай дегени совет гьакимлик къурулгъунча алда Тюркиягъа гетген. Ону яшларыны яшлары Тюркияда гьали де яшап тура деп айтыла.
ДАВУТ – РУЗНАМАНЫ АВТОРУ
Белгили алим, математик, астроном къарабудагъгентли Акуну уланы Давут 1851-нчи йылда тувгъан. Ол башлапгъы билимни юртда алгъан, сонг буса Дагъыстанны белгили алимлеринден илму уьйренген. Революциядан алда Давут бир нече уллу илму асарлар язып, Къырымда басмадан чыгъаргъан. Юртну уллулары айтагъангъа гёре, ол бир нече йыллар юртну ювугъундагъы тавгъа чыгъып, турнамасы, телескопу да булан, гюнню, айны чыгъывун – батылывун, юлдузланы учувун тергей болгъан. Ахтарывларын къоллап, бусурман календар (рузнама) тизген ва 1903-нчю йылда Петербургда тасдыкъ этилинип, Бахчасарайда печатдан чыкъгъан. Шо календарны агьамияты бугюн де тас болмагъан.
Давутну илму асарлары бизин наслугъа кёбюсю етишмеген. Олар оьтген асруну 30-нчу йылларыны къыйыкъсытывланы вакътисинде ёкъ этилинген. Яшавуну ахырынчы йылларында Давут Дёргели юртну къадиси болгъан. Ол оьлгенде дёргелилер оьзлени юртунда гёмме сюйген, тек къарабудагъгентлилер рази болмай, оьз юртунда Аччи авулда гёмген. 2002-нчи йылда Къарабудагъгентни уллу орамына эсделик такъта салып, Давутну аты къоюлду.
Умусалимат Бутаева, Къарабудагъгентдеги гимназияны муаллими,
РФ — ни умуми билим беривюню гьюрметли къуллукъчусу.
