–Уьюгюзге яхшылыкъ, аявлу апайым. Нечиксиз, кююгюз-гьалыгъыз? Апай, биринчи апрель – масхараны, кюлкюню, алдатывну гюню. Айтыгъыз гьали, мен гелгенче сиз нече адамны алдатып, завх этип турасыз? Гьы, апай, бугюн сиз не гьакъда сыр чечмеге сюесиз? Микрофонну сизин къолугъузгъа тутдурма сюемен.
–Гелген сагъа да яхшылыкъ. Воллагь, къызы, мен чи кюлкюню гюню экенни унутгъан эдим. Кимни эсинде тура? Амма хоншуларым чы мени алдатып уллу къужурлу этдилер.
Не айтайым, алдагъы гюнлерде хоншуларымны яш тапгъан гелини яшын бешикге сала деп баргъан эдим. Ол яш гелин нарыстаны юхлатаман деп огъар орусча бешик йыр айта эди. Шо мени кепиме гелмеди. Алдан берли айтыла гелген бизин нечакъы маъналы гьайлек йырларыбыз бар. Шоланы айтмагъа неге ярамай? Сонг да, огъар бир тамаша бизге къыйышмайгъан ат да къойгъан. Нете, бизин къумукъ атлар яманмы? Шо гьакъда ёравларымны айтма сюе эдим.
Эгер яш себепсиз бир токътамай йылай буса, огъар къойгъан ат ярашмайгъанлыкъдан болажакъ. Бырынгъыдан бери адамлар атланы сигьрулу гючлерине инанып гелген. Атлар адамны къысматына байлавлу маъна бере. Биревню атына тойларда, тувгъан гюнюнде яда мавлетде макътавлар, алгъышлар этиле буса, шо арив ёравлар ону къаргъышлардан, яманлыкълардан сакълай. Атгъа да тарыкъ якълав. Ону учун да адамгъа ат яшырып айтса да яхшы бола. Неге тюгюл, гьар тюрлю яманлыкълар ону герти атына кар, оьзюню яшавуна таъсир этмей. Яшлагъа сыйлы атлар къойса, дагъыдан да пайдалы болажакъ эди. Мисал учун, Женнет, Алжанат, Магьаммат, Муслим, Муслимат. Олар нечакъы да бар.
Сонг, мен тувгъан яшгъа байлавлу бир затны эсгерме сюе эдим. Яш тувуп, гиннигин гесген сонг, ону кириндирмек парз. Нарыстаны кириндирегенде, шо сувгъа туз къошма тарыкъ. Шо тузну яш ялгъанчы болмасын, айтгъан сёзюнде турсун, къоччакъ кюйде оьссюн деп къоша эди. Яшны кириндирегенде, анасы ювугъуна да бармай эди. Огъар ону алып геле эдилер. Шо адат энниден сонг да яшы анасына сесленсин, ону абурласын-сыйласын деп этиле эди.
Алда, Къуранда да эсгериле деп, яш тувгъанда ону тиш этлерине кабахурманы йымышакъ ерин ишый эдилер. Кабахурма ёкъ буса, балны сюрте эди. Шо буса нарыста оьзюню яшавун татлиликден башласын деп этиле эди.
Гьали энни жагьил аналар гьайлек йырлагъа къулакъасгъанны сюе эдим. Алда яшын юхлатагъанда, аналар оьзлер оюндан чыгъарып бешик йырлар айта эдилер. Шолар яшны яшавуна таъсир этеген йыр бола эди. Аналар яшы нечик оьсгенни сюе буса, шо мурадын йыр этип айта эди. Мисал учун, уланлар къоччакълар, тувгъан элинде, халкъ арада макътавлу яшлар болсун деп йырлай эди. Шо йырланы уланъяшлагъа багъышлангъанларындан бир-экини эсгерейим.
Ат туягъын тай басар,
Дёрт де уланым бирге оьсер.
Терен харшны саларбыз,
Тойгъунча ашлыкъ аларбыз.
Бийлеге, бийкелеге
Сизин къазакъ этмесмен.
Гюнлюк ишин ишлеме
Анагъыз да гетмесмен.
Сонг дагъы да ананы ёравлары:
Кисе-кисе дарай гийсин уланым,
Къыналы къуйрукъ атгъа минсин уланым,
Бир къолуна къыргъый алсын уланым,
Ол къыргъыйны гьавгъа салсын уланым,
Къалалардан къызлар алсын уланым,
Барындан да ажайын сюйсюн уланым.
Дагъы да анасы юрегиндеги хыялын айта эди.
Ананг берсин алтын топ.
Сен сав болсанг, маллар кёп,
Къумукътюзде ер де кёп,
Гьамри оьзенде сув да кёп.
Барып сабан саларбыз,
Сюйген къызынг аларбыз.
Тай атынга минерсен.
Танглап къызны аларсан.
Халкъ арада кёп айтылагъан къакъакъ йырны да эсгерейим.
Къакъакъ-къакъакъ къаргъалар.
Къанаты сынса, ёргъалар.
Тирмен башда чоргъалар.
О кимни тирменидир?
Биймурзаны тирмени.
Биймурза, къайда барасан?
Бал ашама бараман.
Бал ашап къачан къайтасан?
Къыш чыгъып яз болгъанда,
Бала къазлар къаз болгъанда.
Бу йырланы дагъы да узатма чы бола эди. Айып этме, къызы, ач болуп, башым айлана тура. Ичим булгъангъанча хам-хум этейик. Бугюнгю хабарны дагъы гезик узатарбыз.
Бугюн тез бишеген къабакъаш этейик.
–Воллагь, апай. Гьайлек йырларыгъызгъа тынглап, олтургъан еримде къалгъып, йыгъыла аз къалдым. Гертиден де, бек маънасы булангъы йырлар. Жагьил аналар уьйренсе пайдалы болур. Гьали сиз сюеген ашны этежекбиз, Аллагь буюрса. Не тарыкъ экенни айтыгъыз, мен онгарайым.
Къабакъаш
–Къабакъ кёп аврувлагъа дарман экенни билме герексиз. Хытанындан яхшы бишген къабакъны аласыз. Ону къабугъун арчып, тар тилимлер этесиз. Сонг шоланы дёртгюл гесеклер этип туврайсыз. Этни де узунсув гесеклер эте ва ярты биширип ала. Картопну тазалап, орта уллулукъда туврай. Бурчакъны да алданокъ ярты биширип гьазирлегиз. Къызыл чювюннюрню алып, илакълар яда япалакълар этип туврайсыз. Олай да, башсогъанны дёгереклер этип гесесиз.
Шоланы барын да къазангъа къат-къат этип тёшеме тарыкъ. Бир башлап этни, сонг картопну, бурчакъны, къабакъны, чювюннюрню, согъанны сала. Шогъар янгыз согъанны къувуруп этилинген бираз (400 грам) шорпаны тёгюп, саркъа яллайгъан печни уьстюнде биширесиз. Бишген къабакъашны печден тюшюрюп, бираз сувума къоюп, бошгъаплагъа чыгъарып столгъа саласыз.
Гьар ашамлыкъны гёз гьисап булан къоша эдик. Шо ашны этмек учун ярым кило къабакъ, шончакъы эт, 150 грам бурчакъ, шолай картоп, сонг да 100 грам къызыл чювюннюр къоллана. Эки орта согъан да къошасыз. Тепсигизге берекет берсин. Аш татли болсун. Бисмиллагь этип биз де чымкъынайыкъ.
–Воллагь, апай, тюзюн айтсам, булай ашны биринчи гезик ашайгъаным. Бек татывлу болгъан. Яратгъаныбыз сизге савлукъ, гюч, къуват берсин.
Бюйреклериндеги шишикге не дарман?
– Апай, бек арив татывлу аш эди. Аллагь къабул этген садагъагъыз болсун. Апай, халкъ арагъа къошулгъанда, пеленни бюйреклеринде шишиги бар деп кёп эсгериле бола. Сонг да, Магьачкъаладан бир къатын бюйрегимде шишик (киста) бар, шо мени бек къыйнай. Шону бираз сейир этеген дарман ёкъму экен деп сорай эди. Огъар не ёрав этме боласыз?
– Шишиклерден чи, Аллагь сакъласын. Шо шишиклер болмасын деп хамхартини (лопух), гьаракъыны къоллап этеген дарман бар. Хамхартини тамуру, неси булан савлай аласыз. Шону жувуп, тазалап, эт тюеген машинден чыгъарасыз. Мисал учун, шо машинден чыкъгъан хамхарти ярым кило банканы толтура буса, шону уьстюне шончакъы гьаракъыны (0,5 л) тёгесиз. Экисинден де теппе-тенг къошула.
Шону къарангы ерге салып, эки жума къоясыз. Шондан сонг гюнде уьч керен ашагъанча бир сагьат алда чайкъашыкъ булан ичесиз. Шону аврувугъуз сав болгъанча ичме ярай. Шо дарман янгыз шишиклеге тюгюл, бувунлары авруйгъанлагъа да пайдалы, оланы да тазалай. Ондан къайры да, къаркъарагъызгъа ашны къабул этмеге, ону ишлетдирмеге кёмек эте. Олай да, теригиз, чачларыгъыз учун да бек яхшы.
Дагъы да огъар тавукъбалам да (брусника) кёмек этме герек. Ахшам вакъти, юхлама ятгъанча тавукъбаламны увакъ этилинген япыракъларындан 2–3 ашкъашыкъны алып, шогъар ярым литр сув тёгюп, янагъан печни уьстюне саласыз. Сонг шону къайнама турагъанда, тайдырып, термосгъа тёгюп, эртен болгъунча къоясыз. Шону да гюнню узагъына иче турма боласыз. Дарман бизден, себеп болсун Яратгъаныбыздан!
Тот ва оьзге дамгъаланы нечик тайдырма бола?
– Апай, сизин дарманыгъыз аврувлагъа кёмек этер бугъай. Сизден гьар тюрлю дамгъаланы нечик тайдырма болагъанны билме сюегенлер де бар. Шолагъа байлавлу да не айтма боласыз? Мисал учун, тотдан тийген дамгъаны тайдырма къыйын.
– Къыйын чы дюр, тек тайдырма бола. Опуракъдагъы тотдан тийген дамгъагъа лимон тузну (кислота) тёгюп, сув этип сагьат ярымгъа къоясыз. Артда жувуп тайдырма тарыкъ. Тийишли буса, бирдагъы керен такрарлама боласыз. Яда лимонну алып, сыгъып сувун сюртмеге де ярай.
Емишлерден, чагъырдан тийген ёлакълагъа буса лимон тузну да, спиртни де къоллама тюше. Спиртни алып, ону бираз исси этесиз. Шону ичинде лимон тузну йибитесиз. Сонг шону ёлакъ бар ерге ишып, сув этип къоясыз. Ёлакъ тайгъанда, опуракъны жувма ярай.
Эгер де опурагъыгъыз базлап ёлакъ болгъан буса, шо ерлерин лимонну суву булан йибитип, уьстюне туз тёгюп, гюнге салып къоясыз. Шондан сонг дамгъа къалса, сапунну йымышакъ этип сюртесиз, артда жувуп тайдырасыз.
П. ГЬАЙБУЛЛАЕВА.
