– Абдулкъадыр, бугюн юрт хозяйство тармакъда загьмат тёгегенлер тийишли техника булан таъмин этилгенми?
– Къысгъача айтгъанда, юрт хозяйствода загьмат тёгегенлер техника булан тийишли даражада таъмин этилмеген.
– Алынагъан тюшюм нечикдир дагъы?
– Алынагъан тюшюм де шо себеплерден аз демеге ярай. Демек, адамлар, механизаторлар гьар йыл эсгиленген, болжалы бир нече керен оьтген техника булан ишлей.
1991-нчи йылдан бери якъгъа юрт хозяйство машинлени, тракторланы, комбайнланы санаву кемий турду. Муна санавлар. 1991-нчи йылда районда 544 трактор болгъан. Гьали буса, халкъны къолундагъы тракторланы да гьисап этгенде, районда 220 трактор тюгюл ёкъ. Шоланы да кёбюсю эсгиленген. Авлакъ ишлерде къолламагъа ярайгъан техниканы санаву 57 процентден оьтмей. Агрономияда айтылагъан кюйде, сюрювню алдында ашлыкъ урлукъ чачылагъан ерлени минерал ва ерли кюйлевючлер булан азыкъландырмагъа тийишли бола. Тек не пайда, авлакъгъа кюйлевючлер чыгъарылагъан техника къалмагъан. Оьсюмлюклени аврувлардан, зиянлы жанлардан къоруп сакъламакъ учун къолланагъан ва гьайванлагъа къышгъа ем гьазирлейген техника да кемиген. Натижада майданланы яртысына ювугъу чачыв учун къолланмай.
– Абдулкъадыр, сабанчы-фермер хозяйстволар, ижарачылар топуракъларын къоллаймы?
– Хозяйстволаны да, сабанчы фермер хозяйстволаны да, ижарачыланы да иши макътардай тюгюл. Техникасы етишмей ва сатып алмагъа акъчасы ёкъ. Мисал учун алгъанда, агротехника талап этеген кюйде, къылчыкълы ашлыкъланы тюшюмюн къайтарыв 15–25 гюнню ичинде битмеге герек. Бизде буса, комбайнлар етишмейгени саялы, барлары да тюзевлю ишлемейгенге гюзлюклени тюшюмюн къайтарыв бир ай ярымгъа узатыла. Натижада тюшюм де тас бола.
– Эсгиленген тракторланы ярашдырма бажарылмаймы?
– Бажарыла, запчастлар сатып алса. Алдын заманларда Манас посёлокда техниканы ярашдырагъан ер бар эди. Гьали ёкъ. Запчастлар алмакъ учун, 140 чакъырым ёл этип, Хасавюрт базаргъа бармагъа тюше. Чарасызгъа баралар. Эки къабат багьасын берип алалар. Бир-бир хозяйстволарда эки трактордан бир трактор этегенлер де болду. Тек не пайда, эсгиленген запчастлар салынгъан техника ишни къыставлу вакътисинде бузулуп къала.
– Пачалыкъ якъдан республиканы оьлчевюнде юрт хозяйствону техника булан таъмин этивге тергев берилмейми? Сабанчы-фермер хозяйстволаны, ижарачыланы янгы техника булан таъмин этмек учун не чаралар гёрюле?
– Республиканы оьлчевюнде федерал лизинг къайдада субсидиялар берилмеге башлангъан. 2011-нчи йылдан башлап, юрт хозяйство продукцияны болдурагъанлагъа лизингге гёре техниканы 30 проценти субсидия булан тёлене.
«Россельхозбанкдан» борчгъа алынгъан техника учун кредитлер бериле. Тек бизин райондагъы хозяйстволар, толу гелим алмайгъан саялы, алгъан кредитлерин тёлеп болмай къалалар. Шо саялы банклар инамсыз хозяйстволагъа кредитге акъча бермеге сюймейлер.
– Абдулкъадыр, техниканы багьасы да йылдан-йылгъа арта бугъай чы?
– Техниканы багьасы да арта, юрт хозяйство продукцияны багьасы да арта. Гьалиден сегиз йыл алда бир «ДТ-75» маркалы тракторну багьасы 580 минг манат эди, 2013-нчю йыл буса 1 миллион 676 манатгъа етишди. Бир СК-5 «Нива» комбайнны багьасы алда 1 миллион 400 минг манат эди, гьали 2 миллион 260 минг манат болгъан. Бир кило будайны багьасы гьали – 7–8 манат. Гьали эсгерилген техниканы бирин сатып алмакъ учун, 270–350 тон будай сатма герексен. Гюзлюк ашлыкъланы къайтарывда бир янгы комбайн 9 йыл ишлетиле.
Районну оьлчевюнде бугюн 40 комбайн бар. Шоланы да кёбюсю – гьалиден 20 йыл алда чыкъгъан комбайнлар.
– Районда сюрюлеген топуракъланы къоллав да осал бугъай чы.
– Районда сюрюлеген топуракълар 26 минг гектаргъа ювукъ бар. Гьакъыкъатда буса шо топуракъланы 38–40 проценти къолланмай къала. Себеплер де кёп.
Сюреген тракторлар, чачагъан сеялкалар аз. Санлы урлукъ да гьар йыл Ставрополь, Краснодар крайлардан гелтириле. Орагъан комбайнлар да етишмей. Мисал учун, ижарачы бир гектар ерге гюзлюк будай чачмагъа сюйсе, сюрмек учун 1800 манат, тегишлемек учун 500–600 манат, чачмакъ учун 600 манат, ормакъ учун эки минг манат тёлей.
Чачагъан урлугъун да гьисап этсенг, шо халкъарада айтылагъан алдым къоз, сатдым къоз, магъа къалды жагъур-жугъуру дейген сёзлеге къыйышывлу болуп къала. Оьтген гюзде 2014-нчю йылны гьисабына районда 10670 гектар ерге гюзлюклер чачылгъан. Тек чачывну алдында топуракълар тийишли даражада азыкъландырылмады. СПК-ланы да минерал кюйлевючлер сатып алмагъа акъчасы ёкъ эди. Гьайванлары ёкъ саялы, ерли кюйлевючлери де ёкъ эди. Кёбюсю участкалар шо саялы азыкъландырылмай чачылды.
Бизин районну загьматчылары къайратлы загьматы, сыйлы мердешлери булан савлай республикагъа белгили. Алдын заманларда бизин районда юрт хозяйствону къайсы тармагъында да къайратлы загьмат тёгюп ишлегенлер бар.
Шо сыйлы мердешлени аякъгъа тургъузмакъ учун, гьар адам оьзюню борчларын намуслу кюйде кютмеге герек. Озокъда, топуракълар ишлетилсин учун загьматчылагъа имканлыкълар болдурмагъа да тюше.
Гьалиги девюрде бир-эки адамгъа янгы техника сатып алмагъа къыйын. Бир нече адам бирлешип, къурум къуруп, лизингге гёре янгы техника алмагъа болар эди. Шолай адамлар болса, биз, юрт хозяйствону касбучулары, тийишли болагъан кагъызланы онгармагъа гьазирбиз.
Райондагъы СПК-ланы ёлбашчыларына, сабанчы-фермер хозяйстволагъа мен гьали айтма сюеген зат: бар техникабызны гечикмей авлакъ ишлеге гьазирлемеге башлама заман болгъан. Неге тюгюл, топурагъынг болгъан булан битип къалмай. Авлакъ ишлени аз заманында тийишли гьазирлик гёрюлмесе, янгыртмаса, гёз алгъа тутулгъан ишлени де яшавгъа чыгъармагъа къыйын.
– Абдулкъадыр, сиздеги бугюнгю гьалгъа байлавлу лакъырыгъыз саялы сизге баракалла.
– Сизге де баракалла.
Язгъан М.Османов.
