Яш тувуп, анасыны тавушун, биринчи сёзлерин эшитгендокъ да, ою уяна, ишлеп башлай. Эки йылдан буса яш сёйлей, школагъа баргъынча яш соравлагъа жавап бере, оьзю соравлар бере, 5–6 йыллагъа оьзю къысгъаракъ хабарлар къурма бажарагъан бола. Уьйде ана тилде башлангъан ой къурув уьстюнлю кюйде оьссюн учун, яш биринчи класдан башлап, билим алывну бары да предметлерден ана тилде узатмагъа герек.
Алимлени, сынав школаланы токъташдырывуна гёре, ана тилде билим алыв нечакъы кёп узатылса (4–6), башгъа тилде (бизде орус тилде) билим алывгъа гёчюв шончакъы уьстюнлю къурула ва охувчу гьар къайсы ягъындан да оьсювюне уллу иш пайдалы таъсир эте. Ана тил охувчуланы яратывчу оюн уятмагъа, умуми оюну оьсювюне берекетли кёмек эте, орус тилни ва орус тилде юрюлеген дарсланы чалт ва яхшы англамакъ учун кюрчю сала.
А. Тахо-Години атындагъы Дагъыстан илму-ахтарыв педагогика институтну директору Гь. Магьамматов, Дагъыстан школалардагъы бугюнгю гьалны суратлап булай яза:
«…Бир миллет яшайгъан юртларда 1-нчи класгъа гелеген охувчулар орус тилни бек осал биле. Бу ерде оланы орус тилде билим алыву нечик болагъанны айтмаса да англашыла. Шолай терс янашыв юрт школаланы тарихинде гьалиге ерли сакъланып гелген бай адатланы ва мердешлени тас этив ёллагъа элте».
Ондан къайры да, оьрде биз эсгергеник йимик, яшны ой къурувун чаналата, англаву оьсмеген яшны охувдан гёнгю тая, школагъа бармагъа сюймей, охувдан айрыла. Айтагъаныкъ, юрт ерлерде 1-нчи класлардан башлап, бары да предметлер ана тилде юрюлмеге герек.
Газетни охувчуларыны бирлерини ана тилни аямакъны, гюн сайын ону оьсдюре сакъламакъны гьакъында кёп айтыла деп эсине гелмек де бар. Шолай ойлама ону ихтияры бармы экен? Тилни гьакъында кёп айтыла, языла буса, огъар гьай да, тергев де етмейдир деп ойламагъа да ярай чы, герек де герек. Бизин аналарыбыз башгъа-башгъа буса да, ана тилибиз – бир. Халкъыбызны тюз белгилевюне гёре, барыбызгъа да ортакъ «алтын тавубуз». Шо экинчи анабыз бизге береген къылыкъ – ёрукъ ёллар, адатлар, сабур-саламат хасият бизин бирикдире, бир-бирибизден сююндюре, бир агьлю, халкъ эте. Бизин «алтын тавубуз» береген caбyp-саламат хасият алтындан да артыкъ тюгюлмю дагъы!? Халкъыбыз ана тилге «алтын тав» деп ат берип, гьеч адашмагъан.
– Халыкъ адашса да, халкъ бир де адашмай. Бугюн тилибиз тюшген гьалгъа къыйналмай болмай не муаллим, не ата-ана. Авругъан айтар, янындагъы тынглар деп негьакъ айтылмай. Тилни гьакъында язагъанлар да тилге кёмек излеп язадыр. Бу масъаланы чечивде сав жамият актив кюйде ортакъчылыкъ этмеге де герек. Аллагь берген алты саныбызгъа йимик, о бизге сайлап берген гёзел тилибизге, зор рагьмугъа йимик неге янашмайбыз? Ортакъ байлыкъ депми? Къумукъ тил ортакъ байлыкъ тюгюл! О – къумукъ жамиятны тили! Огъар айрыча сыйлы янашыв тарыкъ. Тек огъар немкъорай, гьатта сансымай янашагъанлар да ёкъ тюгюл. Оланы арасында юрт есилер, школаланы директорлары ёлугъа десе, тамашалыкъ этесен.
Юртдан чыкъсанг, сёнеген сени къумукъ тилинг кимге тарыкъ дейгенлер бизде де ёлугъа.
«Инг башлап ону англамайгъан сагъа тарыкъ барындан да артыкъ, миллетибизге тарыкъ – «тил бармы – миллет бар, тил ёкъму – миллет ёкъ!» – деп, олайлагъа «Ёлдаш» газетдеги макъаланы гёрсетдим.
«Ана тил – тарихни теренинден маълумат берип, маданиятыбызны, тарихибизни, къылыкъ-ёрукъ ёлларыбызны сакълайгъан ва оьсдюреген къурал. Тил – бары да затны башы. Ана тилсиз милли газетлер, театрлар, чер, охув китаплар, маданият, гьатта савлай халкъны тарихи болмас… Тилге осал янашыв миллетни дюньядан тас этер. Халкъны бою-сою, саны сакъланар, тек ругьу сёнежеги белгили», – деп охуду, сонг:
– Myну сен язгъанмысан? – деп сорады бир таныш.
– Дагъыстанны илму-ахтарыв институтуну директору Гь. Магьамматов язгъан. Тилибизни къысматы, ону булан бирге оьзюбюзню къысматыбыз бизин оьзюбюзню къолубузда экенни яхшы англамагъа герекбиз. Оьсмеге сюемисен – тилингни оьсдюр, барлап сакъла. Бизин тилге немкъорай янашывубуз миллетибизге къазылагъан къабур йимик, – дедим.
– Воллагь, шолай теренден чи ойлама да ойламайбыз – инсан тегин малны хадирин де билмей чи, – деди ол, ойлу къарап.
– Тюз айтасан! Къаркъарабызгъа герек затны чы гьайын этебиз, – деп соравлу къарадым.
– О къоймай, кант эте, йылай. Йылагъан яшгъа къарамаса болмай…
– Воллагьи, инивюм, тилибиз де йылай – биз эшитмейбиз, – дедим.
Гьакъ юрекден айтсакъ, тилге янашыв пачалыкъны оьр гьакимлигини янашывундан да гьасил бола. Артдагъы вакътилерде милли тиллеге янашыв яхшы ягъына алышына турагъаны гьис этиле. В. Путин оьзюню бир сёйлевюнде: «Россия янгыз табиат байлыгъы булан тюгюл, оьзюню кёп миллетли маданияты булан да бай. Болма ярай, шо ону инг де уллу байлыгъы да дюрдюр. Ону кёп тюрлю маъналы маданияты ва тиллени кёплюгю оьзлеге пачалыкъны айрыча гьайлы янашывун талап эте», – деп билдирген эди.
2013-нчю йылны 16-нчы сентябринде «Валдай» деген дискуссия клубуну членлери булан ёлугъувда:
– Совет девюрде аз санавлу миллетлеге, халкълагъа тергевлю янашыв къургъанны арив гёрюп англадым. Гьар къайсы аз халкъгъа ерли оьзлени басмаханалары болгъан, тиллери сакълангъан, милли адабияты бар. Ери гелгенде айтсакъ: о заманлар этилген затланы хыйлыларына къайтып, пайдаланма тарыкъ эдик», – деген В. Путин.
Биз шогъар къайта да тура бусакъ ярай. Бу йыл Маданиятны йылы деп билдиргени де негьакъ тюгюлдюр. Республикада юрюле турагъан чаралар да шогъар шагьатлыкъ этегендей сезиле. Арты берекетли болсун!
Абас МАМАЕВ.
Борагъан юрт.
