Бу йылны башындан берли республиканы яшавунда болуп турагъан агьвалатланы арасында Дагъыстанны Башчысыны ана тиллеге бакъгъан якъдагъы янашыву айрыча гьис этилди деп айтмагъа ярай. Шо ойну ол Россияны илмулар академиясыны Дагъыстан илму центрында болгъан жыйында арагъа чыгъарды. Гьали болгъанча къабул этилмеген «Дагъыстандагъы халкъланы тиллерини гьакъындагъы» Законгъа да янгыдан къаралажагъы ачыкъ болгъан.

                   Дагъыстанда ана тилни масъалалары булан машгъул болагъан бир нече илму ожакъланы арасында А. Тахо-Години атындагъы Дагъыстан илму-ахтарыв педагогика институтда шо масъалаланы чечивде айрыча кёп иш этиле. Бу илму ожакъны башчысы гьисап этеген кюйде, охув йыл янгыртылагъанда, дагъыстан тиллени къысматы арагъа салынып ойлашыла, тюрлю-тюрлю ойлар-пикрулар тува. Гьакъыкъатда гьал нечикдир? Шону билмек учун биз оьрде аты эсгерилген институтну директору Гь. Магьамматов булан лакъырлашыв юрютебиз.

          – Гьамидуллагь Исмайылович, ана тил булан байлавлу ёлугъагъан масъалалар муаллимлени талчыкъдырмай болмай. Дагъыстанны ёлбашчысы Р. Абдулатипов ана тиллени уьйренивде бир-бир чаралар гёрмеге таклиф эте. «Билимли Дагъыстан» деген проектге гёре ана тиллени масъаласы нечик салынгъан?

              – Гертиден де, Дагъыстанны Башчысы Р. Абдулатипов охувчуну ругь якъдан тарбиялавда да­гъыстан халкъланы адатларыны, мердешлерини, тарихини, маданиятыны уллу агьамияты барны бир нече керен айтып тура. Тек ана тилни теренден билмесе, шо муратгъа етишмеге болмайгъаны да англашыла.

                Ондан къайры да, ана тил – бир миллетли адамлар бир-бири булан гьаллашагъан къурал болуп, школада буса адатлы гьалда юрюлмеге герекли дарс болуп къалмай. Бу ойну мен нече керен де такрарлагъанман. Ана тил асрулар боюндан маълумат береген милли маданиятны уллу байлыгъы гьисаплана. Ана тилни билмек ва сакъламакъ гьар ватандаш учун борч болмагъа герек. Эгер ана тилибиз тас болуп къалса, наслуланы бир-бири булангъы аралыгъы уьзюлежегине, ана тилде китаплар, газетлер чыкъмажагъына, милли театрлар, телевидение ябылажагъына, школаларда ана тилден дарслар юрюлмежегине шеклик ёкъ. Шолай болуп къалса, маданиятны савлай бир уллу тармагъын тас этип къоймакълыкъ бар. Шо буса гележек наслулар учун пайда бермейгенни англамагъа тарыкъбыз. Шону алдын алмакъ учун республикабызда ана тиллеге бакъгъан якъда онгайлы шартлар болдурулгъан деп айтмагъа ярай. Неге тюгюл, школада гечилеген программаны уьч пай этгенде, бир пайы милли компонентге бериле.

                Ана ватанына сююв, гьар охувчуну ругь байлыгъы ана тилни билегенликден, ата юртун сюегенликден амалгъа геле. Россияны Президенти В. Путин оьзюню сёйлевюнде эсгергени йимик, маданиятны ва тилни байлыгъы пачалыкъны оьсювюнде аслу ерни тута. Дагъыс­танны приоритет проектлерини арасында «Билимли Дагъыстан» деген бёлюгюнде ДР-ни билим беривге, илмугъа ва яшёрюмлени сиясатына къарайгъан министерлигини сиптечилиги булан «Рус тил» ва «Дагъыстанны халкъларыны тиллерин уьйренив» деген пачалыкъ программалар гьазир этилген.

            – Белгили болгъаны йимик, «Россия Федерацияда билим беривню гьакъындагъы» янгы закон къабул этилген. Шонда милли-регион компонент не ерни тута?

                – 2012-нчи йылны декабр айы­ны 29-нда «Россия Федерацияда билим беривню гьакъындагъы» Закон билим берив системагъа кёп янгылыкъ гелтирди. Янгы законда алда бар уьч компоненитни орнуна бир федеральный компонент берилген. Буса да школадагъы охутув программаны 30 проценти милли-маданият темагъа байлавлу болмагъа герек. Ондан къайры да, гьар класда класдан тышдагъы чараланы оьтгермек учун 10 сагьат къошулгъан. Тек республиканы бюджетинде шо сагьатланы толу кюйде къолламагъа харж ёкъ.

       – Милли-регион компонентге гиреген дарслар учун чыгъарылагъан китапланы масъаласы гьакъда не айтмагъа боласыз?

                 – Газетни бетинде ерлешдирилеген бир макъала булан шо гьакъда айтып къоймакъ азлыкъ этедир. Тек бу масъаланы гьа­къында айтмаса да болмай. Умуми кюйде айтгъанда, школаларда федерал компонентге гиреген дарслар учун чыгъагъан китаплар бири сама да салынгъан талаплагъа жавап бермей. Мисал учун, история Отечества деген дарс учун 120-дан да кёп тюрлю-тюрлю китаплар чыкъгъан. Тек шоланы бири сама да гьалиги билим беривде болмагъа герекли талаплагъа жавап бермей. Шо саялы РФ-ни Президенти В. Путин бу дарс учун чыгъарылагъан китапланы авторларын оьзюню тергевюню тюбюне алгъаны да негьакъ тюгюл.

                  Ери гелгенде эсгерип къоя­йым, Дагъыстанны тарихи гьакъда язылгъан охутув китапланы гьалы дагъы да бузукъ. Пачалыкъ яда оьзбашына иш гёреген оьр охув ожакъларда, шоланы филиалларында, илму ожакъларда ва оьзге билим берив ожакъларында тарихни уьстюнде ишлейген къуллукъчуланы санаву кёп буса да, республиканы школаларында талаплагъа гёре тизилген Да­гъыстанны тарихи гьакъда охутув китап ёкъ. Шо ягъындан алгъанда, 10–11-нчи класлар учун авар тилден охутув китап ёгъун да айтмагъа тюше. Оьзге милли тиллерде буса шо охутув китаплар бир нече керен де янгыртылып чыкъгъан.

                Бу четим гьалны дагъы да чечилмеген ерлери бар. Ачыкъ этип айтгъанда, федерал пачалыкъ билим берив стандартда (ФГОС) айтылагъан талаплагъа гёре Да­гъыстандагъы миллетлени 14 аслу тилинде охутув китапланы тизип болагъан авторлар етишмей. Гьали болгъанча ана тиллерде шагьар ва юрт школалар учун 20 буквар китап басмадан чыгъа эди. Бугюн буса шо китапланы авторларын бир-эки деп санап бола.

            РФ-ни билим берив тарма­гъында 89 тил гечиле. Шоланы арасында 30 тил школаларда гечиле, 59 тил буса гьали де ахтарылып тура. Оьрде эсгерилген 30 тилни арасындан 14-сю

               – Да­гъыстанны халкъларыны тиллери. Бизин аслу борчубуз буса – шо тиллер школаларда тийишли даражада гечилсин учун бары да шартлар яратмакъ. Дагъыстанны Башчысыны ва билим берив минис­терликни якълавуну тюбюнде 2013-нчю йылда школалар учун Дагъыстанны халкъларыны 10 милли тилинден 150 мингден де артыкъ охутув китаплар, охутув пособиелер гьазир этилген. Шу меселде гележекде де якълав болса, ювукъ арадагъы 3–4 йылны ичинде ана тиллерде чыгъа­гъан охутув китапланы масъаласы чечилген деп айтмагъа ярай.

       – Республикада чыгъагъан газетлерде ана тилни айланасында ёлугъагъан масъалаланы гьакъында кёп языла. Яшавубуз гёрсетип турагъаны йимик, яш наслуну кёбюсю ана тилинде сёйлемей. Школаларда гечилеген охутув программадагъы милли-регион компонентни яшавгъа чыгъарывда ёлугъа­гъан четимликлени алдын алмагъа не иш юрютсе яхшы болар?

               – Бир янындан алгъанда, биз Дагъыстанда тиллер кёп экенине, бай маданиятыбыз барлыгъына сююнмей болмайбыз. Шо бизин оьктемлигибиз де болуп токътай. Бириси янындан алгъанда, шо гьал бир къадар четимликлер тувдурмай да къоймай. Шону неден билмеге бола? Мисал учун, милли тиллер бары да школаларда гечилмей. Шоланы бирлерини буса янгыз авуз тили сакълангъан. Языв тили ёкъ. Ондан къайры да, умуми англав гьисапда алгъанда, тиллени бирлери кавказ бёлюкге, бирлери буса тюрк тиллеге гирегенлик де бары да тиллеге бир гёзден къарамагъа болмайгъанлыкъны гёрсете.

                 Озокъда, масъалалар тувулунгъан сонг, ону чечив ёлларын да ахтармагъа герекдир. Тиллеге гёчюп айтгъанда, гетген асруну 90-нчы йылларында агъул, рутул ва цахур тиллерде чыкъма башлангъан охутув китапланы ва шо тиллерде алфавитлени тизив ишни узатмагъа герек. Юрт школалагъа буса аслу тергевню бакъдырмаса болмай. Гьисап ва окружающий мир деген дарслардан ана тиллеге гёчюрюлген китаплар ёкъ экени саялы, кёбюсю юрт школалар 1-нчи класдан орус тилге гёчмеге борчлу бола. Бир миллет яшайгъан юртларда буса 1-нчи класгъа гелген охувчулар орус тилни бек осал биле. Бу ерде оланы орус тилде билим алыву нечик болагъаны айтмаса да англашыла. Шолай терс янашыв юрт школаланы тарихинде гьалиге ерли сакъланып гелген бай адатланы ва мердешлени тас этив ёллагъа элте.

           Шагьар школаларда ана тил дарсланы салынгъан кюю яхшы янгъа багъып алышынгъан. ДР-ни «Билим беривню гьа­къындагъы» законуну проектини 5-нчи статьясыны 5-нчи бёлюгюнде айтылагъаны йимик, «орус тилде дарслар юрюлеген охув ожакъда ана тилден дарс борч этип салынгъан». Республиканы шагьарларындагъы бир-бир школалардагъы 1-нчи класдан 11-нчи класгъа ерли бары да охувчулар учун ана тилинде дарслар юрюле. Тек билим берив ожакъланы бир-бир ёлбашчылары ана тиллерден дарслар юрюлмеге герек деп сёйлесе де, ишде олар сёзлерини есилери тюгюл экени гёрюнюп къала. Биз ойлашагъан кюйде буса, шагьар школаларда ана тил дарсланы юрютюв – шо байлыкъны сакълавну ёлларыны лап да аслусу. Неге тюгюл, бир нече миллетли яшлар охуйгъан школада ана тилинде сёйлейген охувчуну тапмагъа да къыйын. Юрюлюп турагъан ишлени гьакъында айтгъанда, шагьар школалардагъы аслу деп саналагъан милли тиллер учун 1-нчи класдан 4-нчю класлагъа ерли охутув-методика адабият чыкъмагъа гьазир этилип тура.

               – Ана тилден ЕГЭ юрюлмеге герек яда тюгюл деген ойлар бары сизге де ачыкъ. Бу масъа­лагъа сизин янашывугъуз нечикдир?

              – Гетген йылдан берли РФ-ни субъектлеринде ана тилни ва адабиятны гечеген охувчулар 11-нчи класны битегенде шо дарс­дан экзамен бермеге ихтияры бар. Шо нечакъы да яхшы. Неге тюгюл, ана тилни абурун артдыра. Шогъар да къарамайлы, яш наслуну арасында ана тиллени уьйренмесе де ярай деген терс ой бары талчыкъдырмай болмай. Бу гьакъда бир тюгюл, нече керен де айтылып тура. Шогъар себеплер кёп: агьлюде ана тилдеги сёзлер сийрек эшитиле, адатлар юрюлмей, миллетини тарихин билмей ва шолай да башгъаларын эсгермеге бола.

                  Ахырда да шо ана тилни тас этиливюне болушлукъ эте. Булай гьалгъа ана тилни школадагъы дарсланы арасында экинчи даражагъа салагъан ёлбашчылар, халкъ арада адатланы сакъламайгъан жамият айыплы. Охув ожакъда аттестация юрюлегенде, ана тиллер юрюлеген даражасы гьисапгъа алынмайгъан гезиклер ёлугъа. Ондан къайры да, ана тил дарсланы юрютмеге шо касбугъа ес болгъан муаллимлеге тапшурулмай. Школаны битдиреген охувчуланы аттестатында ана тилден ва адабиятдан къыймат салынмай.

          Лап да аслусу, артдагъы бир нече йылны ичинде ДР-ни Конституциясыны 11-нчи статьясына ва РФ-ни борчлу къайдада кютюлмеге герекли (директива) документлерине къаршы чы­гъып, ана тиллерден дарс береген муаллимлеге тематика планларын ва шо дарсгъа деп гёрсетилген класлыкъ журналны бетин орус тилде толтурма герек деген талап салына.

           Оьрде эсгерилген ана тиллерден дарс беривде ёлугъагъан масъалаланы алдын алмакъ учун миллетни гьар ватандашы оьзюню ана тилин билмеге борчлу. Ана тилин тас этген гележекдеги ярыкъ яшавуну алдына тогъас салгъан адамгъа тенг геле. Биз, эсли наслуну вакиллери, ана тилге агьамият бермесек, гележек наслуланы алдына дагъы да уллу ва четим масъалалар токътажа­гъына шеклик ёкъ. Милли тиллени къысматы бизин къолубузда.

Лакъырлашывну

Б. Оьлмесова юрютген.