Белгили болгъаны йимик, бу йыл Россияда Маданиятны йылы деп белгиленген. Олай болгъан сонг, бизин англавлу алим атлы абурлу адамларыбыз да халкъыбызны башын-гёзюн ачма, яхшы ва ярыкъ макътавлу мердешлерибизни янгыртма къаст этме гереги англашыла.

Шондан пайдаланып, бугюнлерде Москвада биз уьстде эсгерген аслу муратны гёз алгъа тутуп, уьлкебизни тахшагьарында яшайгъан къумукълар-«москумлар» оьзлени «Оьзден» деген милли къурумун къургъанына бизге де ону башчылары Тимур Порсукъовгъа, Рамазан Алпавутгъа ва оьзгелерине натижалы гьаракат, тутгъан ёлунда уьстюнлюклер ёрамакъ къала. Биз де сизин буланбыз!

Озокъда, алданокъ уьлкебизни маълумат къуралларындан таба шо къурумну оьз уставы, программасы ва байрагъы да аян этилинген. Тюзю, шогъар байлавлу болуп бугюнлерде бизин айланабызда тюрлю-тюрлю пикрулар арагъа чыгъарыла.

Мисал учун айтгъанда, Дагъыстанны Халкъ Жыйыныны аппаратыны къуллукъчусу ногъайлы журналист Элмира Къожаева, оьзденчилеге, бизин къайда тебересиз деп, разисизлигин билдире. Амма гьакъыкъатда иш Элмира ойлашагъан кюйде тюгюл, «Оьзден» оьз ишинде, мен ойлашагъан ва англагъан кюйде, бютюнлей Кавказны тюрк дюньясына къуллукъ этмек учун къурулгъан къурум гьисаплана.

Озокъда, шону гьакълыгъын оьзю заман да ачыкъ этип гёрсетежек. Айтмагъа сюегеним, о масъала арагъа чыгъа болгъан сонг, мен шу ерде бизин къардаш ногъай халкъны ва шо районну къысматына байлавлу къысгъаракъ гёзден гечиривюмню аян этмеге сюер эдим.

Гертиден де, топуракъ – бизин баш байлыгъыбыз. Бизин гележегибиз де ону къысматы булан тыгъыс кюйде байлавлу. Тек не этерсен, артдагъы йылларда Ногъай районда, чёллерде тувулунгъан гьал да бизин теренден ойлашмагъа борчлу эте.

Дагъы да ачыкълашдырып айтгъанда, асрулар, минг йыллар бою амалгъа гелген къара топуракъланы, отлавлукъланы бугюнгю гьалы къоркъунчлукъну тувдура. Йыл сайын къайырчакъланы майданлары арта, юртланы айланасын елеп геле.

Бизин республикабыздагъы шо тармакъда чалышагъан алимлерибизни ва касбучуларыбызны ёравларына гёре бугюн Ногъай районда топуракъланы 50 процентге ювугъу яшаву сёнюп барагъан дангыллыкълагъа дёнген… Озокъда, шону гьисапгъа алып, артдагъы йылларда оьтгерилеген ёлугъувларда, генгешлерде, илму-сынав конференцияларда бизге де ортакъчылыкъ этмеге тюше.

Яшырмагъа тарыкъ болмай, Дагъыстанны янгы Башчысы Рамазан Абдулатипов да топуракъларыбызны къыйынлы къысматына жаны ачытып сёйлей демеге ярай, касбучулагъа тапшурувлар бере.

Неге тюгюл, табии байлыкъларыбызны пайдаландырывда йиберилген кемчиликлени алдын алмай туруп, «Экономиканы ачыкъгъа чыгъарыв» ва «Юрт хозяйствону асувлугъу учун» деген милли проектлени талапларын яшавгъа чыгъарма четим болажагъы гьакъ.

Уьстде эсгерилген масъалалар булан ювукъдан таныш болмакъ, кемчиликлени алдын алмакъ муратда гьали-гьалилерде эсгерилген районда Дагъыстанны Гьукуматыны Председателини заместители Шарип Шарипов, ДР-ни юрт хозяйство ва сурсат министрини заместители Шагьмир Бахарчиев, ДР-ни табии байлыкъларыны ва экология минис­т­рини 1-нчи заместители Мурат Алиомаров, «Дагмеливодстрой» деген пачалыкъ бюджет идараны башчысы Залкип Къурбанов ва оьзге ёлдашлар ишчи сапары булан болдулар.

Шо гюн олар «Ногъай район» деген муниципал къурулувну башчысы Къазимагьаммат Янболатов булан бирче районну бир нече юрт хозяйство ва социал тармакъларындагъы предприятиелеринде болгъандан сонг район активни жыйынын оьтгерди.

Гертиден де, Ногъай район – бизин рес­публикабызны лап да уллу районларыны бириси. Шону бугюн бирев де инкар этмеге болмай. Тек гьайванчылыкъ ва авлакъчылыкъ тармакъларда районда бугюнлерде тувулунгъан гьал юрекни рази къалдырмай. Неге десегиз, райондагъы 260 минг гектар майданны бийлеген юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракълар ва отлавлукълар асувлу пайдаландырылмай. 30 минг гектардагъы сюрюлеген авлакъланы тенг яртысы тюгюл къолланмай.

Бугюнлерде районда гьисапгъа алынгъанларыны гьакъында айтсакъ, 35 минг тувар ва 400 минг къой маллар сакълана. Шо кёпмю яда азмы, имканлыкълар некъадар къоллана деген соравлар тувулуна.

Уьстде эсгерилген соравлагъа жаваплар ахтара туруп, вице-премьерибиз де гьали-гьалилерде «Контитент» деген СПК-да болду. Неге? Неге десегиз, мунда 1200 савулагъан сыйырны сакъламакъ учун уллу аранлар къурулма башлангъанлы, биринчи йыл тюгюл. Кооперативни председатели Муратбек Кинчиловну айтывуна гёре, ол 2011-нчи йыл къурулуп башлангъан болгъан ва акъча маялар етишмейгени саялы, токъталып, бугюнлерде де ишлер бар имканлыкълагъа гёре давамлаша. Шону учун район администрацияны янындан 3 минг гектар ер гёрсетилинген, «Россельхозбанкны» Дагъыстанда иш гёреген бёлюгюнден кредитлер алынгъан, «Росагролизинг» булан 15 трактор алма деп дыгъаргъа къоллар салынгъан.

Озокъда, гьалиги заманда топлангъан оьз харжы болмаса, къысгъа болжалны ичинде булай кёп сыйырлар сакъланагъан сют комп­лексни къуруп, пайдаландырывгъа бермек тынч масъала тюгюл. Шону учун къурулушну барышына гёре, бар имканлыкъланы, харжланы гьисапгъа алып, бирче 1200 сыйыр сатып алабыз деп къарамайлы, йылда 100–200 сыйыргъа артдырагъан ёлну тангласа, зараллы болмас эди.

Районну башчыларыны ва ерли халкъны рагьат болма къоймайгъан социал-яшавлукъ масъалалагъа да бугюн толу кюйде тергев тарыкъ.

Бизин республикабызны оьзге бойларында йимик Терекли Мектебде де бугюн яшлар учун тарыкълы охутув ва тарбиялав ожакълар етишмей. Район центрда гетген йыл федерал программагъа 350 яшгъа ери булангъы ясли бавуну къурулушу гийирилген.

Ондагъы гьал нечикдир? Бу йылны башындан тутуп, шону къурулушу юрюлюп тура ва шону учун федерал бюджетден 350 миллион манат акъча маялар гёрсетилинген.

Биз уьстде де эсгерген кюйде, районда алдан берли де гьайванчылыкъ ва авлакъчылыкъ тармакълагъа айрыча агьамият берилип гелген. Белгили болгъаны йимик, юрт хозяйствода бары да тармакълар бир-бири булан тыгъыс кюйде байлавлу.Озокъда, юрт экономиканы оьсювю тувра топуракъланы аманлыгъын къорув булан амалгъа гелегени гьакъ. О саялы да мунда зараллангъан юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъланы, дангыллагъа дёнген ерлерин кёп йыллыкъ оьсюмлюклени чачып-орнатып дегенлей, янгыдан къоллавгъа къайтарма тарыкъ бола.

Районну башчысыны англатывуна гёре, шону гьисапгъа алып, артдагъы йылларда районда хас питомник къурулгъан ва шону къуллукъларындан райондан тышдагъы къоллавчулар да пайдалана.

Тек не этерсен, шогъар да къарамайлы, Къарагъас, Биринчи, Червлёные Бруны деген юртланы айланасында басып гелеген къайырчакъланы алдын алма четим.

Къайырчакъланы яйылывуну алдын алывну масъаласы айрыча тергевню тарта­гъаны англашыла. Ногъай районда бугюн бизин республикабызны оьзге миллетлерини вакиллери де яшай. О саялы ногъай чёллени къыйынлы къысматы бютюн дагъыстан халкъны бары да вакиллерине ортакъ. Озокъда, шолай агьамиятлы масъалаланы бизин республикабызны районларында янгыз ерли муниципал къурулувлары булан бирге топуракъ реформаланы талапларын яшавгъа чыгъармай туруп ёрукълашдырма бажарылмажагъы гьакъда да унутма тюшмей.

Не этмеге герек? Бизин Дагъыстанда тезден берли гьар халкъны-миллетни, юрт­ну, районну дегенлей оьз топуракъларыны дазулары болмагъанмы? Болгъан! Гьали буса шолар белгили себеплеге гёре бузулгъан, талавургъа ёллар ачылгъан. Шо саялы да респуб­ликабыздагъы топуракъланы инвентаризация этив ишлени чалтлашдырып, дазуларын токъташдырып иш гёрмек ва шондан сонг алгъа салынагъан милли борчланы яшавгъа чыгъарывну талап этмек парздыр.

Ногъай районда совет девюрде биргине-бир «Червлёные Бруны» деген колхозда 30 мингге ювукъ жынслы къой маллар сакълана эди. Гьали шоланы умуми санаву толу 6 мингге де минмей. Демек, къолдан чыгъарылгъан имканлыкъланы уьлгюлю ерли сынавну гьисапгъа алып яшавгъа къайтарыв – оьсюв ёлундагъы бугюнню аслу масъаласы.

Яшавну оьсювюнде, айтмагъа сюегеним, йиберилген зараллы кемчиликлени алдын алывда алдан берли топланып гелген ерли сынавну имканлыкъларындан пайдаланмагъа тюшежеги гьакъ.

Неге десегиз, асрулар, минг йыллар боюнда амалгъа гелеген отлавлукъланы ясалгъан къатлавларын бузмакъ булан, айрокъда отлавлукълар болуп тургъан топуракъланы сюрюп, шо къайырчакъланы майданларын генглешдирмеге болушлукъ этегенибиз шек­ликни тувдурмай.

Муна шо саялы да оьтген йыл ерли ногъай халкъ мунда шекер заводну къуруп, айланасындагъы топуракъланы сюрюп, шекер чювюннюр чачма сюегенлеге къаршы чыкъгъаны да англашыла.

Гьасили, халкъны пайдасы учун этилинеген ишлени бир башлап олар булангъы гьакълашывланы ва ерли сынавну, мердешлени гьисапгъа алып юрютмеге герек.



Къ. Къараев.