Тюзю, савлай дюньяда да (айрокъда европа халкъланы арасында) эргиши де, къатынгиши де бир-бирине ошайгъан болуп тура. Тиштайпалар эренлер гиеген опуракъгъа амракъ, эркеклерден къалышмайгъан кюйде иче ва тамакю тарта. Алдын шолай гьалны орусларда гёрюп, тамашагъа къарай эдик. Гьали дагъыстанлы бусурманлар да олардан къалышмайгъан гезиклер айрокъда шагьарларда кёп ёлугъагъан болуп тура.
Социолог Зайит Абдулагьатов айтагъан кюйде, Магьачкъалада школалардан межитлени санаву кёп. Чагъы уллу адам экенге огъар: «Сауналаны санавундан кёпмю?» – деп сорама болмадыкъ. Айтагъаныкъ, межитлер пес гийгенлер булан бирге дин гери урагъан затланы этегенлер де арта. Тиштайпаланы ичегенлиги, тамакю тартагъанлыгъы, зиначылыгъы масъаланы бир яны – жамият гери урагъан яны.
Шо масъаланы башгъа яны да бар. Совет гьакимлиги, россиялы тиштайпалагъа эркинлик берип, олар жамият, политика, пачалыкъ ишлерде айтардай гётерилмеген буса да, агьлю аралыкъларда, яшавлукъ масъалаланы чечивде кёбюсю гезиклерде эркеклерден эсе жаваплыкъны артыкъ алып, сиптечилик гёрсете. Башгъа миллетлени гьакъында сёйлеме бираз къыйын (олар булан аз къатнайбыз), тек къумукъ агьлюлерде уьйню къатын сакълайгъан гезиклер кёп къаршы бола. Къатын агьлюню сакълагъандан къайры, онда баш да дюр: о айтгъан бар, айтмагъан ёкъ.
Шолай неге бола? Бизин халкъны арасында ички ичегенлер хоншуларыбыздан эсе кёп. Ички буса адамны ругьун осаллашдырагъаны белгили. Бизде динге къуллукъ этегенлер де, тенглешдиргенде, аз. Дин буса адамны низамлашдыра, ругьун беклешдире. Дагъы да айтсакъ, къумукълар оьсюв ёлунда европа халкълагъа (лап алдын оруслагъа) ювукъ болуп бара. (Сайки, культурабыз артып, цивилизованный болуп барабыз). Шо халкъларда буса жынс аралыкъларда башгъалыкълар аз экенин оьрде эсгердик.
Тюзюн айтсакъ, шо ягъындан хоншу миллетлер де бизин артыбызны тутуп гелелер. Олар оьсюв ёлунда бизин яхшыбыз булан бирге яманыбызны да ала. Тек бу – башгъа хабар…
1990-нчы йылда Магьачкъаланы баш майданында къумукъ къатынланы митинги, сонг ачлыкъ билдиривю эсге тюшюп гетди. Башгъа миллетлени къатынлары шолай ишни этерми эди? Эркеклери къоярмы эди экен? Озокъда, бу политика масъаланы башгъа яны да бар. Тек, тек… Ябушув (шону ичинде политика ябушув да) эркеклени иши болма герекмейми?..
Къатынлар баш болгъан агьлюлердеги гьал шо агьлюню оьз иши деп, къол силлеп къойма да ярар эди, эгер масъаланы башгъа яны болмагъан эди буса. Къатынгиши баш болгъан агьлюде авлетлер де къатынча (кукайча деп оху­гъуз) тарбиялана. Къатын тарбияны маънасы – сакълыкъ, аманлыкъ, ябушувдан-эришивден арек турмакълыкъ… Шо тарбияны ахыры не болагъанны яшав гёрсетип тура. Шолай тарбиялангъан яшланы кёбюсюню ругьу осал бола, олар къыйынлыкълагъа чыдамай, ишлери четим тюшгенде, ягъадан кёмек излей, оьз гючюне, ич имканлыкъларына инанмай…
Къумукъ къатынланы активлиги янгыз агьлюде тюгюл, тышда да билинме башлагъан. Бир-бир тойларда ва оьзге шатлыкъларда бийийген къызлагъа таман чакъы уланлар етишмей къала. Бир-бир мююшбашлар уялып-тартынып турагъангъа талчыгъып, къатарбаш къызлар уланча бийип де йибере.
Гьакимликге де къатынлар артыкъ талпынагъан болуп къалгъан. Бизге ювукъ журналистиканы ва оьзге яратывчулукъ касбуланы алсакъ да, артдагъы йыллар шолагъа янгыз къызъяшлар геле ва шо тармакъда гьакимликге талпынып, уьстюнлюклеге де етишелер. Муаллимлик ва илму тармакъларда да шолай гьал эслене.
Жамын чыгъарып айтгъанда, биз къатынлагъа къаршы тюгюлбюз, тек гьар зат оьз еринде, табиат яратгъан кюйде ва мердешлеге-адатлагъа кюрчюленгенни сюер эдик.

Рашит ГЬАРУНОВ.