Уллу Уьстюнлюкню кюрчюсюн салгъан макътавлу солдатланы бириси арасында тириси дегенлей, Гьюсемегент юртдагъы давну ва загьматны ветеранларыны советини председатели болуп тургъан къоччакъ разведчик, дав къурдашларыны арасында «денгиз къаплан» деген атгъа ес болгъан Юсуп Агьматов да арабыздан тайгъанлы муна арадан 3 йыл тамамланды. Ол Къаягент районну Гьюсемегент юртунда юртлу къызыл партизанланы командири, юрт советни биринчи председатели этилип сайлангъан Агьмат Агьматовну агьлюсюнде 1919-нчу йылны январ айында тувгъан. Ата юртунда башлапгъы школаны охуп битдиргенден сонг охувун Гьапкъайгентде сабанчы яшланы школа-интернатында ва шондан сонг Къаягентдеги орта билим береген школасында узата туруп, орта билимге ес бола.
Шо вакъти къызыл партизанны уланы да оьзюню тенглилери йимик школаны битип, янгы яшавну ёлуна тюшюп, оьз ерин танглама, демек, оьз элине, халкъына къуллукъ этмек учун оьр охув ожакъда билимлерин камиллешдирмеге умут эте болгъан. Тек не этерсен, 1941-нчи йылда дав башланып тюнегюнгю охувчуланы парахат яшав булан байлавлу ярыкъ умутларына чатакъ салына…
Арадан кёп заман гетмейли, яш замандагъы къурдашлары, юртлулары Алыпкъач Алескендеров, Гьажи Алибеков, Магьамматали Къазанатов, Магьаммат Абдулагьатов ва оьзгелери йимик, ол да фронтгъа гете…
1942-нчи йылны башы. Не этип де фашистлер Москваны къысгъа болжалны ичинде елеп болмай. Гючлю ябушувлар булан фашист асгерлер тахшагьардан 40 чакъырымгъа Клин шагьардан ариге тебериле. Шондан сонг къуруда да, денгизде де СССР-ни Балтыкъ ва Гюнбатыш фронтларында лап да къызгъын ва къатты ябушувлар башлана.
Шо вакътиде дав гьазирлигини курсларын битдирип, Юсуп Агьматов 298 атышывчу полкну командованиесини таклифине гёре ертюп гемени разведчигини касбусуна уьйренме борчлу бола. Балтыкъ денгизден таба немис фашистлер дав ва транспорт гемелени кериванлары булан савутлар, сурсат ва оьзге тюрлю дав юклени ташый…
Дав сувтюп гемеде къуллукъ этегенде ол немис фашистлени гемелерин гьызарлай, шоланы тюпден уруп батдырмакъ учун юрюлеген къоркъунчлу операцияларда бажарывлугъун, къоччакълыгъын аян эте. Муна шо саялы да дав гьазирлигини устасы гьюсемегентли сувтюп гемени разведчиги Юсуп Агьматовгъа къурдашлары «денгиз арслан» деп ат да къоя.
Шолай операцияланы бирисинде ол къуллукъ этеген сувтюп геме минагъа урунуп зараллана. Оьлгенлери оьле, яралангъанлары яралана. Авур яралангъанланы арасында Юсуп Агьматов да бола. Сав къалгъан къурдашлары яралыланы оьлюмден къутгъармакъ учун къаст эте.
Шолайлыкъда, ол бир нече айлар дав госпитальда ята. Яраларындан сав болуп чыгъа ва 1944-нчю йылда апрель айны 24-нде къурулгъан маршал А. Василевский башчылыкъ этеген 3-нчю Белорус фронтну составындагъы генерал Иван Черняховскийни 49-нчу армиясына полкну разведчиги этилип бакъдырыла.
– Шо заман немис фашистлерден Белоруссияны тахшагьары Минскини азат этмек учун къатты ябушувлар юрюле, – деп хабарлай бизге Къаягент райондагъы давну ва загьматны ветеранларыны советини гьалиги председатели башлыгентли Халыкъ Ильясов. – О замангъы къатты ва натижалы ябушувлар 3-нчю Белорус фронтну дав ёлларыны тарихинде лап да гёрмекли агьвалатланы бириси болгъанын бирев де инкар этмеге болмас. 1944-нчю йылны июль айыны 29-нда Минск шагьарны елевчю душманлардан азат этивде полкну разведчиклери лайыкълы къошумун болдура. Амма Минскини азат этмек учун юрюлеген ябушувларда къоччакъ разведчик Юсуп Агьматов бирдагъы гезик яралана ва къайтып дав госпитальгъа тюше…
Экинчи гезик ол госпитальдан чыкъгъан сонг 49-нчу армия 3-нчю Белорус фронтну составында Минск азат этилинген сонг Балтыкъ бойларда юрюлеген ябушувларда ортакъчылыкъ эте ва шонда да яралана.
Шондан сонг да ол госпитальда узакъ ятмай чыгъа ва Совет Союзуну Оьр командованиесини сиптеси булан къурулгъан Кёнигсбергни къолгъа алывгъа байлавлу болуп къурулгъан «Бастион» деген дав операцияда ортакъчылыкъ эте…
Биз оьзюню савунда ювукъдан таныгъан ва айрыча сый-абур этеген агъабыз Юсуп Агьматов дав ёлларыны ва къурдашларыны гьакъында яш наслулагъа районда, юртда болагъан гьар тюрлю ёлугъувларда «Бастион» деген операцияда ортакъчылыкъ этгени гьакъда айрыча эсгерип хабарлай болгъандыр. Неге тюгюл, шо заман 3-нчю Белорус фронтгъа Кёнигсберг деген дав къалада 130 мингге ювукъ сайламлы «Гросс Дойчланд» деген дивизияны немис солдатлары ва офицерлери, сонг да барон Хассо фон Мантейфельни танк асгери совет асгерлеге гючлю кюйде къаршылыкъ билдирген…
Кёнигсбергге гиреген ерде мина атылып авур яраланып, полкну разведчиги Юсуп Агьматовгъа дёртюнчю гезик де госпитальда ятмагъа тюше. Бу гезик де ол яраларындан сав болуп, оьзюню атышывчу полкуна къайтып геле.
1945-нчи йылны январ айыны ахырында 3-нчю Белорус фронтну асгерлери Кёнигсберг шагьарны толу кюйде къамавгъа ала ва шагьарны ичине 20 разведгруппа бакъдырыла. «Вол» деген группаны разведка бёлюгюнде Юсуп Агьматов да бола.
Урушларда «Вол», «Кросс» ва оьзге совет разведка бёлюклени разведчиклерини шагьарны ичиндеги фашист разведкагъа расланып, бетге-бет ябушувларда кёплери жан бере…
Апрель айны 9-нда Кёнигсберг гарнизонну начальниги Отто Лаш тюп болгъанына мюкюрлюгюн билдире ва Кёнигсберг шагьарны коменданты этилип генерал-майор Михаил Смирнов белгилене.
Къуванчлы 9 Майны – Уьстюнлюкню гюнюн Юсуп Агьматов Польшада къаршылай. Шолайлыкъда, ону учун да давну узакъ ва къоркъунчлу ёллары, оьз элини харлысызлыгъы учун юрюлген сыйлы ябушувларда ортакъчылыкъ эте туруп, уьстюнлюк булан тамамлана. Къуруда ва сувда дав йылларда гёрсетген къоччакълыкълары саялы сынавлу разведчик хыйлы дав орденлер ва медаллар булан савгъатлана.
Къызыл партизанны уланы, «денгиз къаплан», 1945-нчи йылда ата юрту Гьюсемегентге къайта… Школаны яхшы ва оьр къыйматлагъа битдирген Юсуп Агьматов давдан сонг охувун Дондагъы Ростов шагьарда узата. Университетни юридический факультетин уьстюнлю кюйде тамамлагъан сонг Дагъыстангъа гелип, Къызылюртда ва Къаягентде хыйлы йыллар судья ва адвокат болуп чалыша.
Оьмюрлюк къурдашы ва ёлдашы Ажа булан уьй-эшик къуруп, агьлюсюнде 5 яшны тарбиялай ва оьсдюре.
Давда гёрген къыйынлыкълары аз йимик, савунда ол оьзюню эки уланындан – Агьматдан ва Муратдан айрыла. Эки уланын чакъсыз тас этген анасы Ажа да шондан сонг узакъгъа бармай, жаны яхшы женнетлерде болгъур, яшавдан тая.
Яшав узатыла. Бугюнлерде Юсуп Агьматовну ва Ажаны уллу уланы Гьажимурат – далапчы, къызы Сапият да далапчылыкъ булан машгъул. Гиччи къызы Шамай Абсайитова – юртдагъы яшланы ясли бавуну заведующийи.
– Биз барыбыз да атамны ярыкъ эсделиги булан оьктем болабыз, – дей уланы Гьажимурат Агьматов. – Ол оьзден хасиятлы, авул-хоншугъа, къурдашлагъа гьюрмет, къонакъгъа айрыча сый этеген юреги чомарт, масхара-йыбавну кёп сюеген, айсениликге бойсынмайгъан билимли ва англавлу адам эди.
Эсделиги ярыкъ болгъур, агъачкъомузну уста кюйде чертип халкъ йырларын йырлайгъан эки давну ортакъчысы гьашалы Гьамзат агъав да, белгили шаирибиз Аткъай агъав да ону ювукъ къурдашлары эди…
Биз уьстде эсгерген кюйде, ятгъан ери ярыкъ болгъур, Юсуп Агьматов оьзю де 2011-нчи йылны апрель айыны ахырларында герти дюньягъа гёчдю.
Къоччакъ разведчикни эсделиги юртда ва районда ону таныгъанланы, авлетлерини ва авлетлерини авлетлерини юреклеринде яшай. Макътавлу ишлери, къоччакълыкълары гьалиден сонг да наслудан-наслугъа гёчюп гележеги де шекликни тувдурмай. Ол Къаягент райондагъы давну ва загьматны ветеранларыны советини председатели Халыкъ Ильясов да айтгъанлай, оьр маданияты, таза къумукъ къылыгъы, рагьмулу юреги булан оьсюп гелеген наслуланы патриот ругьда тарбиялавда да сыйлы борчуна намуслу кюйде янашагъан абурлу ветеран эди.
Къ. Къараев.
Суратда: Юсуп Агьматов.
