Бир гюн газет архивимни айландырып турагъанда, гёзюме 25 йыл алда чыкъгъан «Дружба» газетдеги «4 брата Джавбатыровы» деген кёстекли уланланы гьакъындагъы макъала гёзюме тийди.
Кёстек юрт Хасавюрт шагьардан 30 чакъырым тёбенде ерлешген. Шо юрт алимлери, язывчулары ва спортчулары булан белгили. Шо юртдан Уллу Ватан давда да кёп адам ортакъчылыкъ этген, офицерлер болгъанлары да бар. Дав йылларда юртдан фронтгъа 221 адам гетген, уьйге 75-вю тюгюл къайтмагъан. Олардан да кёбюсю, дав салгъан яралары терсейип, давдан сонггъу йылларда гечинген. Уллу Ватан давда жанларын къурбан этгенлени арасында 4 агъа-ини – Гьажи, Жавбатыр, Алевдин ва Магьаммат-Рашит де бар.
Уланланы атасы Абдулвагьап генг яврунлу, бийик къаркъаралы ва бек гёрмекли эргиши болгъан. Къатыны оьлюп, алдында 3 улан булан къалгъанда, огъар ким-ким де эрге барма рази болмагъан, тек сав-саламат Абдулвагьап, ишден къачып, макътанып юрюйген уланлардан тюгюл. Шону учун болма ярай, юртдагъы инг арив къызланы бириси – Абай огъар къатын болма рази бола. Айтды-къуйтдугъа къарамай, юрюлеген сёзлеге де тынгламай, ол эрини яшларын оьзюнюки йимик сюе. Яшлар да шоссагьат янгы анасына исине, арадан заман гетип, оьзлени анасы йимик гьис эте. Агьлюде, кёп заман гетмей, арт-артындан 1 къыз ва 2 улан да тува. Яшлагъа Забия, Магьаммат-Рашит ва Нугьай деп атлар тагъыла.
Абайны насиби узакъ болмай: ала-саладан Абдулвагьап гечине. Уллу агьлюню авурлугъу ону бойнуна тюше. Уланлар анасына бары да кёмекни эте, ону булан ерли артелде, сонг колхозда ишлейлер.
Абай эрини васиятына гёре яшланы охутма сюе. Оьзюне 16 йыл болагъан Гьажи Хасавюртдагъы педучилищеге тюше. Шону битдиргенде, юртдагъы школада муаллим, директор, Хасавюртдагъы 2 номерли школада завуч, сонг 1 номерли школада директор болуп ишлей. Артда пагьмулу муаллимни ва бажарывлу уланны «Коммунист» деген район газетни директору этип белгилей.
Ол давгъа 1942-нчи йылда Хасавюртдагъы педучилищени директору Рашитхан Давудов (Днепрни игити) булан бирге гетген.
Башлап Гьажи Жавбатыров кавалерияда политрук болуп тура. Тбилиси шагьарда курсланы бите ва лейтенант чин де алып, давгъа тюше. Ол нечик дав этгенни ёлдашларыны хабарларындан таба билме бажарыла. Артдагъы кагъызын да Гьажи Белоруссияны Ошмяны деген шагьарындан йиберген. Ол язагъан кюйде, дав битме аз къалгъан ва тезде гёрюшербиз деп умут эте болгъан. Шо кагъызгъа жавап язгъанча «оьлген» деген кагъыз гелип къала. Кагъызда: «Лейтенант Гьажи Жавбатыров 1945-нчи йылны 7-нчи апрелинде игит кюйде жан берди ва Югославияны Верджин округуну Декножовье юртуну боюнда гёмюлген», – деп язылгъан.
Хасавюртдагъы педучилищени ТОКС отряды Гьажи хасавюртлу Яков Шубаев булан дав этгенни биле ва ветеранны сёйлете. Ону хабарына гёре, Гьажи къуллукъ этеген асгер бёлюкге Мур деген сувну ариги ягъасына чыкъма ва тиши-тырнагъына ерли савутлангъан немислени дагъытма буйрукъ бериле. Гьажи Жавбатыровну ротасы биринчилей болуп сувну ари янына чыгъа. Рота оьзлеге тапшурулгъан бойну немислерден тазалай. Бирден командирни янында снаряд ярыла. Къангъа батгъан офицерин солдатлар окопгъа элте ва биринчи кёмекни этме айлана, тек оьлюмден къутгъарып болмай.
СССР-ни архивинден гелген кагъызгъа гёре, лейтенант Гьажи Абдулвагьабович Жавбатыров 299-нчу атышывчу дивизияны 956-нчы атышывчу полкуну ротасыны командири болгъан. Давда гёрсетген къоччакълыгъы учун ол Къызыл Юлдуз орденге 1945-нчи йыл 25-нчи мартда ва «Къоччакълыгъы учун» деген медальгъа 1945-нчи йыл 29-нчу январда гёрсетилген болгъан. Шо савгъатлар арадан кёп йыллар гетип, къызы, район больницаны тиш доктору болуп кёп йыллар ишлеген Марьям Гьажиевна Магьамматовагъа тапшурулгъан. Мен гьали бир гюн Марьямны янына бардым ва атасыны гьакъында лакъыр этдим.
– Мен 1941-нчи йылда тувгъанман. Атамны танымайман десем де ярай, – дей ол. –Ону гьакъында кёп хабарлар эшитгенмен. Дос-къардашым айтагъан кюйде, ол бек яхшы адам болгъан. Анам Арапат булан къошулуп 3 уланыбыз ва мен тувгъанман. Уланлар яшлай гечинген.
Мен ону яраланып госпитальдан чыгъып, уьйге гелген вакътиси гьаран-гьаран эсимде къалгъан. Улланам айтагъан кюйде, ону инбашында ва белинде яралары болгъан. Ол Магьачкъалада госпитальда ятып, яралары къолай болгъанча, уьйге къайта. Огъар уьйде къалма «бронь» да берилген болгъан. Тек ол давгъа барма гьасирет болгъан. Мен уьйде, улланамны артына гирип, асгер опуракъ гийген атама яшынып-яшынып къарай болгъанман.
«Гел дагъы, къызым, атанга», – дегенде де, огъар бармай, улланамны артына гирип яшына болгъанман, къолуна алма къарагъанда, къоркъунуп йылагъанман. Ол оьзюн узатма вокзалгъа гелме де къоймагъан. Улланам айтагъан кюйде, ону яраларындан ирин агъа болгъан. Шолагъа да къарамай, ол давгъа гетген.
– «Атанг сени бек исбайы адам эди», – деп эсгере эди атам булан бирге ишлеген Тамара Фёдоровна Скубко. Бир керен атам школаны коллективин Рус театргъа алып баргъан болгъан. Къайтагъанда, Акъташны ташгъыны уьстюнден оьтеген темир ёлгъа гюч этген. Поезд дагъы бармай еринде токътагъан. Атам буса гьар учительницаны бир-бир этип тутуп, чёкме турагъан темир ёлдан таба барысын да бириси янгъа чыгъаргъан.
Ол давгъа 1942-нчи йылда яйда гетген, – деп давам эте лакъырын Марьям. – Шо вакътиде ол директорлукъ этген школаны яшлары Эндирейдеги лагерде болгъанлар. Атам, акъ атгъа да минип, яшланы гёрме деп шонда баргъан. Оьзю охутагъан гьар яшны бир къучакълап савбол этген. «Мени де бар гиччи къызым, Марьям, ол да сизин булан охужакъ, уллу болажакъ, Ватанына пайдалы адам болуп оьсежек». Мен де шо сёзлени атамны васияты йимик гёрюп, охудум, мединститутну битдим ва тиш доктор болуп ишледим. Гьали пенсиядаман, – деп, магъа атасындан гелген кагъызланы ва Югославиядан гелген суратланы гёрсетип, тарлыгъа.
Жавбатыр Жавбатыров агъасындан 1 йыл гиччи ва 1911-нчи йылда тувгъан. Ол да Хасавюртдагъы педучилищени битгенде, 2 йыл Темиравулда, сонг Къазмада ва артда Кёстекде муаллим болуп ишлей. Уллу Ватан дав башлангъанда, гёнгюллю кюйде фронтгъа гете. Давда оьзюню муаллими Мустапа Азаматов булан бола. Эки керен яралана. Экинчи яра тийгенде ол Магьачкъаладагъы госпитальда ята. Жавбатырны къатыны Бюрлюв эсгереген кюйде, къолай болгъанда, ол юртгъа гелген ва уланы Надирбекни ва къызы Раяны гёрюп гетген. Юртда узакъ турмагъан. Давгъа гетип кёп де гетмей, «оьлген» деп кагъыз геле. Шонда: «39-нчу танк бригаданы атышывчу взводуну командири младший лейтенант Жавбатыр Жавбатыров 1944-нчю йыл 18-нчи августда Молдовияны Григориополь районуну янында гёмюлген», – деп язылгъан.
Жавбатырны уланы Надирбек юртдагъы школаны битдирген, сонг Магьачкъаладагъы юрт хозяйство техникумда охуй. Сонг узакъ йыллар юртдагъы совхозда гьайван доктор болуп ишлей. Ол 2006-нчы йылда гечинген. Ону авлетлери тюрлю-тюрлю ерлерде ишлейлер.
Къызы Рая пединститутну битдире. Бабаюртгъа эрге чыгъа, шондагъы интернатда узакъ йыллар ишлей. Гьали пенсияда.
Алевдин Жавбатыров 1916-нчы йылда тувгъан. Ол да агъалары йимик Хасавюртдагъы педучилищени битдирген, сонг Къазмада муаллим болуп ишлеген. 1939-нчу йылда Къызыл Армияны сыдыраларына чакъырыла. Ол кёстекли Абсейит Алхаматов (Хасавюрт районну башчысы Алимсолтан Алхаматовну атасы, 2009-нчу йылда гечинди) булан бирге чакъырылгъан. Абсейит агъав айтагъан кюйде, асгерге чакъырылгъанланы арбалагъа миндирип Солакъгъа элте. Сонг поезд булан Батайск шагьаргъа етишдире. Ондан Москвагъа йибере, артда олар Ленинградда ерлешген. Абсейит артиллериягъа йибериле, Алевдин пулемётчик бола ва Финляндия булангъы давда ортакъчылыкъ эте. Финлер булангъы давдан сонг Алевдин Минскини тюбюндеги Воложим деген шагьарда 56-нчы атышывчу дивизияны 168-нчи атышывчу полкунда асгер борчун кюте. Дав башланып, биринчи гюнлеринден тутуп, давгъа къуршала. Ол 1942-нчи йылда белгисиз тас бола.
Мен макъаланы яза туруп, Магьаммат Атабаевни «Урлангъан ажжал» деген поэмасы гёз алдыма геле эди:
Уьч уланы болгъан сонг,
Недир анагъа яшав?
Уьч улан – уьч насиби…
…Уьчевюн де алды дав.
Бир гетди, эки гетди,
Гетди уьчюнчю яшы.
Эртенге ап-акъ болуп
Чыкъды ананы башы…
Абайны буса 4 уланы бар. Магьаммат-Рашит Жавбатыров 1923-нчю йылда тувгъан. Ол да агъалары йимик Хасавюртдагъы педучилищени 1941-нчи йылда битдире ва ишлеме ата юртуна бакъдырыла. Арадан кёп гетмей, дав башлана. Билими бар Магьаммат-Рашитни Буйнакскиге офицерлер гьазирлейген курслагъа йибере.
Магьаммат-Рашитни взводну командири этип Моздок бойгъа давгъа сала. Биринчи давда огъар яра тие ва госпитальгъа Тбилисиге йибериле. Къолай бола, янгыдан давгъа йибериле. Бир давда огъар оьлю яра тие. Абайгъа дёртюнчю уланы «оьлген» деп де къайгъылы кагъыз геле.
Заман гете. Абай яралы юрегин «енгме» сююп, гече-гюн ишлей ва уланы Нугьай булан яшай. Авлетлерини авлетлерин сакълай, олагъа къолундан гелеген кёмегин эте. Абай оьзю де 1977-нчи йылда гечине. Уланы Нугьай буса уьйлю-эшикли бола, 2012-нчи йылда гечинген ва юрт къабурларда гёмюлген.
Хасавюртдагъы ТОКС-ну ортакъчылары оьзлерде охугъан ва давда болгъанланы гьакъында бай материал жыйгъан ва музейинде тамларын толтуруп суратлар, оланы кагъызларын салгъан. Шонда Магьаммат-Рашитни 6-нчы класдагъы табели де сакълангъан. 14 дарсдан ол «4–5» алып охугъан.
Агъа-ини Жавбатыровланы ва башгъаланы гьакъында маълуматланы кёбюсюн педколлежни ТОКС отрядыны ёлбашчысы Болатхан Халилулаев жыйып уллу иш этген. Педучилищени битдирген ва давгъа барып къайтмагъанлагъа салынгъан эсделикге 33 адамны аты язылгъан. Дагъы да 70 адамны аты музейде язылгъан. Оланы кёбюсюню гьакъында толу маълуматлар жыйгъан саялы да Б.Халилулаевге баракалла билдирме герек.
Уллу Ватан давну отунда кёп адам яллагъан. Ону къайгъысы гирмеген ожакъ ёкъдур. Тек биз оьзюню гьакъында айтгъан Жавбатыровланы ожагъына йимик къайгъы гелгенлер аздыр. Бир агьлюню 4 уланы, аркъа таяву, умуту… Бир абзарда – 4 яс. Адам не къайгъыгъа да чыдай экен…
Май ай ювукълаша туруп, биз давда болгъанланы гьакъында, онда игитлик гёрсетгенлени гьакъында кёп айтабыз, сонг сайпар болабыз. Савларыны уьстюне барып, оланы гёнгюн алмакъ учун исси сёзлерибиз етишмей къала. Давда болгъанланы, шонда жанын къурбан этгенлени атлары даимликге эсде къалсын учун, атларын ташлагъа язып, эсделиклеге бегетме герек. Бола туруп, шоланы да яшлар кёп къатнайгъан ерлеге ювукъда этме герек.
Яшланы тарбияламакъ учун шо ишни де уллу агьамияты болар деп эсиме геле. «Ватанны сюйме герек» деген чакъырывлардан ва къычырыкълардан тайып, Ватанына гьалал къуллукъ этип, жанын-къанын аямай яшагъанланы гьакъында хабарласа, оьсюп гелегенлеге уьлгю болар эди.
Гебек КЪОНАКЪБИЕВ.
Суратда: Абайны Уллу Ватан давда жанларын къурбан этген уланлары Гьажи, Жавбатыр (янындагъы агъасы Гьажини къызы Марьям), Алевдин ва Магьаммат-Рашит.
