2012-нчи йылны декабр айында Дагъыстан Республиканы Халкъ Жыйыныны «Дагъыстан Республикада далапчыланы ихтиярларын якълайгъан вакилини гьакъындагъы» закон къабул этилди.
Дагъыстанда эсгерилген закон къабул этилмеге 2012-нчи йылда РФ-ни Президенти В.В.Путин далапчыланы ихтиярларын якълайгъан элчиси этип «Деловая Россияны» башчысы, белгили далапчы Борис Титовну белгилеген сонг имканлыкъ тувду.
Дагъыстанда увакъ ва орта бизнесни тарихи ва сынаву гёрсетеген кюйде, далапчыланы якълайгъан пачалыкъ къуруму тарыкълы экени тезден белгили эди. Шо гьакъда бизнес жамиятны вакиллерини авуз булан да ва языв булан да пачалыкъ гьакимиятлыкъны къурумларына ва оьзлени ишин оьзлер кютеген къурумларына да этеген арзалары, арзлары ва чакъырывлары айтып тура.
Уполномоченныйлени къуруму яратылгъанда, далапчыланы ихтиярларын бузувланы, тюзлюкню суд къурумларсыз чечилеген къайдаланы ва пачалыкъны да, далапчыланы да арасындагъы байлавлукъланы сыкълашдырывну масъалаларын тынч чечмеге бажарыла. Уполномоченныйлени къурумун яратмакъны тарыкълыгъы гьали юрюлюп турагъан далапчыланы ихтиярларын ва законлу пайдаларын якълав натижалар бермей эди.
Уполномоченныйлени къурумуну муратлары ва борчлары, яратывчу къайдада айтгъанда – ювургъанны оьзюне багъып тартмакъда тюгюл, иш юрютювчю къурумланы, ерли оьзлени ишин оьзлер кютеген къурумланы ва оьзге къурумланы бизнес жамиятгъа иш гёрмеге шартлар яратмакъда ва ишни парахат ёлгъа салмакълыкъда, увакъ ва орта бизнес яшавда оьзюне тийишли имканлыкълар болдурмакъда.
Эгер далапчы адамгъа болма герекли кюйлени таклиф этсек ва ишни къорумагъа кёмек этсек – муна шо – бизин ишибизни натижасы. Пачалыкъ къурумлардан, ерли оьзлени ишин оьзлер кютеген къурумлардан, гьакимлерден бизин чакъырывларыбызгъа оператив къайдада ва талап этеген оьлчевде маълуматлар, документлер оьз заманында алабыз.
Далапчыланы законлу интереслерин ва оланы ихтиярларын пачалыкъ оьлчевде яшавгъа чыгъармакъ учун магъа пачалыкъ чиновникни оьр даражадагъы статусу кёмек эте. Бир-бирде магъа журналистлер сорай бола: «Къарагъыз дагъы, шу даражадагъы чиновникни мурадын «гери ургъан» деп. Шо бир вакътини ичинде элчи гьакимият къурумланы къарарларына тергев этме, ишин ва ишсизлигин, далапчыланы законлу талапларын ва ихтиярларын юрютегенликни тергеме герек.
Гьали-гьалилерде «Россия Федерацияда далапчыланы ихтиярларын якълавну элчисини гьакъында» (7-нчи май 2013-нчю йыл) закон къабул этилген. Эсгерилген Федерал законда далапчыланы интереслерин ва ихтиярларын судларда якълама герек деген бизин таклифибиз гьисапгъа алынгъан. Пачалыкъ гьакимиятлыкъны федеральный къурумларыны экономика тармакъда ва далапчылыкъ гьаракатда уголовный законну енгиллешдирмекни гьакъындагъы гьаракатын арив гёребиз. Федерал закон къабул этилингенден берли, элчини ихтиярлары генглешдирилген.
Закон булан РФ-ни Президентини янында иш гёреген элчини далаплы адамланы ихтиярларын якълай туруп, РФ-ни Уголовный кодексини бир-бир статьяларына гёре такъсыргъа тартыла буса ва шо айыплавлар далапчылыкъ гьаракат булан байлавлу буса, хас изнусуз оланы сакълайгъан туснакълагъа бармагъа ва шолайлар булан ёлукъма ихтияры бар.
Бизин контроль-надзор борчларыбыз ёкъ. Тек бизин прокуратураны, МВД-ни, Роспотребнадзорну ва суд приставланы къуллугъуну, оьзге къуллукъланы, идараланы, къурумланы вакиллери булан бирликде тергевлер этмеге ихтиярыбыз бар. ДР-ни Прокуратурасы, МЧС-и ва оьзге территория федерал къурумлары булан бирликдеги тергевлерде ортакъчылыкъ этмеге гьазирбиз. Бирче ишлевню ва чалышывну гьакъында муниципал къурулувлары булан разилик материаллар онгарылгъан.
Вакиллик институту толу кюйде республикада жамият къайдада къабул этеген ерлер ва вакилликни кёмекчилери болгъанда, ишни толу кюйде юрютмеге башлажакъ. Жамият кёмекчилер конкурс къайдада, яхшы иш гёрсетип ишлейген далапчыланы, Дагъыстан Республиканы жамият къурумларыны жагь кюйде иш гёреген вакиллеринден амалгъа гележек. Гьакълашыв къурум гьисапда эксперт-консультатив ва вакилликни янындагъы жамият советлер булан бирче ишлежек. Вакилликни институту – гьакимиятлыкъны къурумларыны да ва бизнес-сообществону да арасындагъы бирикдиривчю къурум. Булай алгъанда, шо – ватандашлыкъ жамиятны экономика ва социальный кюрчюсю. Мен инанагъан кюйде, бирликдеги чалышыв Дагъыстанда орта класны мекенли кюйде арагъа чыгъармагъа кёмек этежек.
Далапчы адамлагъа, бизнесменлеге инамлы янашыв болмагъа герек. Бажарывлу ва далаплы адам – дагъыстан жамиятны аркъа таяву. Олайлар даимлик ва оьр гелимге тийишли ва пачалыкъны янындан якълав тапмагъа герек. Ювукъ заманны ичинде орта клас ишлейген халкъны яртысы болмакълыкъны гьайын этмеге герек. Европа уьлкелеринде буса шоланы санаву 80 процентге ювукъ.
Дагъыстан, гьар адамгъа гьисап этгенде, регионал продуктаны гёрсетивюне гёре, Россия Федерацияда лап артдагъы ерде. Увакъ ва орта бизнесни оьсдюрюв Дагъыстанны артда къалывун токътатмагъа герек. Мени оьзюмню далапчылыкъ сынавум эки де якъны барышып ишлевюне кёмек этежек.
90-нчы йылларда мен къурулуш тармакъгъа байлавлу «Эффект» деген предприятие ачдым. Сонггъа таба илму-производство предприятие ачылды. Шонда алдынлы ва янгы технология къоллана эди. Бизнесни юрютювню къайдаларына уьйрене туруп, мен далапчылыкъ ёлда ишлемеге тюшюндюм. Министрни къуллугъунда ва Дагъыстан Республиканы Президентини ойчусу болуп ишлейгенде, далапчылыкъ ишге айрокъда жаваплы кюйде янашмагъа башладым.
Оьзлер булангъы ёлугъувланы вакътисинде далапчылар магъа: «Гьакимиятлыкъ бизнес булан тенгге-тенг чалышмагъа гьазирми?» – деп сорав бере. «Гьазир», – деймен мен. ДР-ни Президенти Р.Абдулатипов Дагъыстанны приоритет проекти гьисапда 2016-нчы йылгъа ерли далапчылыкъ – Дагъыстанны аркъа таяву», – деп гьисап эте. Мен ойлашагъан кюйде, налогланы жыйывну, бизнесни «яшыртгъынлыкъдан» чыгъарывну, увакъ ва орта бизнесни ишин яхшылашдырывну натижасында шону беш керен артдырмагъа ва Дагъыстанны РФ-де далапчыланы лап да оьсген ва уьчюнчю ердеги региону деп гьисап этме болажакъ.
Далапчылыкъны якъламакъ учун, «ДР-де 2012–2015-нчи йылларда увакъ ва орта далапчылыкъны якъламакъ» деген хас программа къабул этилген. Дагъыстан Республиканы ёлбашчылары артдагъы вакътиде далапчылыкъ гьаракатны оьсдюрмек учун шартлар яратмагъа кёп иш этип тура. Республиканы ва муниципал къурулувланы оьлчевюнде увакъ ва орта бизнесни кредитлер ва микрофинансирование булан таъмин этмек учун, фондлар ишлеме башлагъан. 15 муниципал къурулувунда микрофинансированиеге байлавлу ерли фондлар иш гёре. ДР-ни увакъ ва орта далапчылыкъны оьсдюрювню комитети булан бирге биз шо ишде жанлы кюйде ортакъчылыкъ этежекбиз. Налог, законланы якълав къурумлар, прокуратура ва жамият къурумлар булан бирче биз тюрлю-тюрлю семинарларда, жыйынларда ортакъчылыкъ этежекбиз, «дёгерек столланы» къуражакъбыз.
Аслусу, далапчылыкъны якъламакъ учун къурулгъан вакилликни борчларын мекенли кюйде кютмеге къаст этежекбиз.
Дагъыстанда эсгерилген закон къабул этилмеге 2012-нчи йылда РФ-ни Президенти В.В.Путин далапчыланы ихтиярларын якълайгъан элчиси этип «Деловая Россияны» башчысы, белгили далапчы Борис Титовну белгилеген сонг имканлыкъ тувду.
Дагъыстанда увакъ ва орта бизнесни тарихи ва сынаву гёрсетеген кюйде, далапчыланы якълайгъан пачалыкъ къуруму тарыкълы экени тезден белгили эди. Шо гьакъда бизнес жамиятны вакиллерини авуз булан да ва языв булан да пачалыкъ гьакимиятлыкъны къурумларына ва оьзлени ишин оьзлер кютеген къурумларына да этеген арзалары, арзлары ва чакъырывлары айтып тура.
Уполномоченныйлени къуруму яратылгъанда, далапчыланы ихтиярларын бузувланы, тюзлюкню суд къурумларсыз чечилеген къайдаланы ва пачалыкъны да, далапчыланы да арасындагъы байлавлукъланы сыкълашдырывну масъалаларын тынч чечмеге бажарыла. Уполномоченныйлени къурумун яратмакъны тарыкълыгъы гьали юрюлюп турагъан далапчыланы ихтиярларын ва законлу пайдаларын якълав натижалар бермей эди.
Уполномоченныйлени къурумуну муратлары ва борчлары, яратывчу къайдада айтгъанда – ювургъанны оьзюне багъып тартмакъда тюгюл, иш юрютювчю къурумланы, ерли оьзлени ишин оьзлер кютеген къурумланы ва оьзге къурумланы бизнес жамиятгъа иш гёрмеге шартлар яратмакъда ва ишни парахат ёлгъа салмакълыкъда, увакъ ва орта бизнес яшавда оьзюне тийишли имканлыкълар болдурмакъда.
Эгер далапчы адамгъа болма герекли кюйлени таклиф этсек ва ишни къорумагъа кёмек этсек – муна шо – бизин ишибизни натижасы. Пачалыкъ къурумлардан, ерли оьзлени ишин оьзлер кютеген къурумлардан, гьакимлерден бизин чакъырывларыбызгъа оператив къайдада ва талап этеген оьлчевде маълуматлар, документлер оьз заманында алабыз.
Далапчыланы законлу интереслерин ва оланы ихтиярларын пачалыкъ оьлчевде яшавгъа чыгъармакъ учун магъа пачалыкъ чиновникни оьр даражадагъы статусу кёмек эте. Бир-бирде магъа журналистлер сорай бола: «Къарагъыз дагъы, шу даражадагъы чиновникни мурадын «гери ургъан» деп. Шо бир вакътини ичинде элчи гьакимият къурумланы къарарларына тергев этме, ишин ва ишсизлигин, далапчыланы законлу талапларын ва ихтиярларын юрютегенликни тергеме герек.
Гьали-гьалилерде «Россия Федерацияда далапчыланы ихтиярларын якълавну элчисини гьакъында» (7-нчи май 2013-нчю йыл) закон къабул этилген. Эсгерилген Федерал законда далапчыланы интереслерин ва ихтиярларын судларда якълама герек деген бизин таклифибиз гьисапгъа алынгъан. Пачалыкъ гьакимиятлыкъны федеральный къурумларыны экономика тармакъда ва далапчылыкъ гьаракатда уголовный законну енгиллешдирмекни гьакъындагъы гьаракатын арив гёребиз. Федерал закон къабул этилингенден берли, элчини ихтиярлары генглешдирилген.
Закон булан РФ-ни Президентини янында иш гёреген элчини далаплы адамланы ихтиярларын якълай туруп, РФ-ни Уголовный кодексини бир-бир статьяларына гёре такъсыргъа тартыла буса ва шо айыплавлар далапчылыкъ гьаракат булан байлавлу буса, хас изнусуз оланы сакълайгъан туснакълагъа бармагъа ва шолайлар булан ёлукъма ихтияры бар.
Бизин контроль-надзор борчларыбыз ёкъ. Тек бизин прокуратураны, МВД-ни, Роспотребнадзорну ва суд приставланы къуллугъуну, оьзге къуллукъланы, идараланы, къурумланы вакиллери булан бирликде тергевлер этмеге ихтиярыбыз бар. ДР-ни Прокуратурасы, МЧС-и ва оьзге территория федерал къурумлары булан бирликдеги тергевлерде ортакъчылыкъ этмеге гьазирбиз. Бирче ишлевню ва чалышывну гьакъында муниципал къурулувлары булан разилик материаллар онгарылгъан.
Вакиллик институту толу кюйде республикада жамият къайдада къабул этеген ерлер ва вакилликни кёмекчилери болгъанда, ишни толу кюйде юрютмеге башлажакъ. Жамият кёмекчилер конкурс къайдада, яхшы иш гёрсетип ишлейген далапчыланы, Дагъыстан Республиканы жамият къурумларыны жагь кюйде иш гёреген вакиллеринден амалгъа гележек. Гьакълашыв къурум гьисапда эксперт-консультатив ва вакилликни янындагъы жамият советлер булан бирче ишлежек. Вакилликни институту – гьакимиятлыкъны къурумларыны да ва бизнес-сообществону да арасындагъы бирикдиривчю къурум. Булай алгъанда, шо – ватандашлыкъ жамиятны экономика ва социальный кюрчюсю. Мен инанагъан кюйде, бирликдеги чалышыв Дагъыстанда орта класны мекенли кюйде арагъа чыгъармагъа кёмек этежек.
Далапчы адамлагъа, бизнесменлеге инамлы янашыв болмагъа герек. Бажарывлу ва далаплы адам – дагъыстан жамиятны аркъа таяву. Олайлар даимлик ва оьр гелимге тийишли ва пачалыкъны янындан якълав тапмагъа герек. Ювукъ заманны ичинде орта клас ишлейген халкъны яртысы болмакълыкъны гьайын этмеге герек. Европа уьлкелеринде буса шоланы санаву 80 процентге ювукъ.
Дагъыстан, гьар адамгъа гьисап этгенде, регионал продуктаны гёрсетивюне гёре, Россия Федерацияда лап артдагъы ерде. Увакъ ва орта бизнесни оьсдюрюв Дагъыстанны артда къалывун токътатмагъа герек. Мени оьзюмню далапчылыкъ сынавум эки де якъны барышып ишлевюне кёмек этежек.
90-нчы йылларда мен къурулуш тармакъгъа байлавлу «Эффект» деген предприятие ачдым. Сонггъа таба илму-производство предприятие ачылды. Шонда алдынлы ва янгы технология къоллана эди. Бизнесни юрютювню къайдаларына уьйрене туруп, мен далапчылыкъ ёлда ишлемеге тюшюндюм. Министрни къуллугъунда ва Дагъыстан Республиканы Президентини ойчусу болуп ишлейгенде, далапчылыкъ ишге айрокъда жаваплы кюйде янашмагъа башладым.
Оьзлер булангъы ёлугъувланы вакътисинде далапчылар магъа: «Гьакимиятлыкъ бизнес булан тенгге-тенг чалышмагъа гьазирми?» – деп сорав бере. «Гьазир», – деймен мен. ДР-ни Президенти Р.Абдулатипов Дагъыстанны приоритет проекти гьисапда 2016-нчы йылгъа ерли далапчылыкъ – Дагъыстанны аркъа таяву», – деп гьисап эте. Мен ойлашагъан кюйде, налогланы жыйывну, бизнесни «яшыртгъынлыкъдан» чыгъарывну, увакъ ва орта бизнесни ишин яхшылашдырывну натижасында шону беш керен артдырмагъа ва Дагъыстанны РФ-де далапчыланы лап да оьсген ва уьчюнчю ердеги региону деп гьисап этме болажакъ.
Далапчылыкъны якъламакъ учун, «ДР-де 2012–2015-нчи йылларда увакъ ва орта далапчылыкъны якъламакъ» деген хас программа къабул этилген. Дагъыстан Республиканы ёлбашчылары артдагъы вакътиде далапчылыкъ гьаракатны оьсдюрмек учун шартлар яратмагъа кёп иш этип тура. Республиканы ва муниципал къурулувланы оьлчевюнде увакъ ва орта бизнесни кредитлер ва микрофинансирование булан таъмин этмек учун, фондлар ишлеме башлагъан. 15 муниципал къурулувунда микрофинансированиеге байлавлу ерли фондлар иш гёре. ДР-ни увакъ ва орта далапчылыкъны оьсдюрювню комитети булан бирге биз шо ишде жанлы кюйде ортакъчылыкъ этежекбиз. Налог, законланы якълав къурумлар, прокуратура ва жамият къурумлар булан бирче биз тюрлю-тюрлю семинарларда, жыйынларда ортакъчылыкъ этежекбиз, «дёгерек столланы» къуражакъбыз.
Аслусу, далапчылыкъны якъламакъ учун къурулгъан вакилликни борчларын мекенли кюйде кютмеге къаст этежекбиз.
