Дербент – бизин уьлкени инг бырынгъы шагьарларыны бириси. 2003-нчю йылда ЮНЕСКО гьисапгъа алгъан архитектура тарихи—къурулуш зодчествону белгили эсделиги гьисаплана. Белгили гольштинли элчи Адам Олеарий язгъан кюйде, Дербентни эки янындагъы тамлары онча да генг чи, оланы уьстюнде арба булан юрюме бола, тамларыны генглиги 3 метрге етише, бийиклиги 20 метр бар. Шолай эки тамны 350–450 метрлик арасында орта асруларда къурулгъан Дербент шагьар ерлешген. Тамлары бек арив ва къатты ташдан тизилген. Савлай Дербент шагьар да шо ташдан тизилген деп айтма ярай. Таш шонча да къатты чы, тамланы денгизни ичине гиреген бёлюклери гьали де сав кююнде къалып тура.
Дербент беклиги – бырынгъы савлай къыбланы ва темиркъазыкъны айырагъан къурулуш. Къыбладан темиркъазыкъгъа, темиркъазыкъдан къыблагъа оьтеген-барагъан, Дербентден оьтмесе, дагъы ёл болмагъан. Алда шо тамгъа «Дагъ-бары» деп айтыла ва ону бару башларын, къапусун, оьзге агьамиятлы ерлерин сакълайгъан къаравчулары болгъан. Бару тавлагъа гирип гете болгъан. Ону узунлугъу 40 чакъырымгъа етише. Амма Адам Олеарий береген маълуматгъа гёре, 3 метр генглиги булангъы бару 60 милге ерли барып (100 чакъырымгъа ювукъ), Къара денгизге ете болгъан.
Дербентге нече йыл болагъаны гьакъда эришивлер гьали де токъталмай. Биревлер Дербентге 5 минг йыл бола, 2 минг йыллыгъын тюгюл, 5 минг йыллыгъын белгилеме герек деп токъташдыралар. Шо эришивлюкню гьакъында профессор, тарих илмуланы доктору, онда юрюлген ахтарыв ишлерде 1974-нчю йылдан берли ортакъчылыкъ этеген, 1996-нчы йылдан тутуп шонда юрюлеген ахтарыв ишлени ёлбашчысы профессор Муртазали Гьажиев булай айта:
– Дербентни 2 минг йыллыгъын белгилемек деген хабарлар хас кюйде 2010-нчу йылда башланды. Дербентге 5 минг йыл болмай деген пикруну мен де якълай эдим. Сонгунда шо масъалагъа Россияны илмулар академиясыны генгешинде эки керен къаралды. Шонда Дербентге 5 минг йыл болагъанны якълайгъан Дербент администрацияны башчылары да ортакъчылыкъ этди. Амма академик А.Деревянко, археология институтну директору, академик Н.Макаров, белгили археолог, Кавказны ахтарывчусу, бизин якълы Рауф Мунчаев ва башгъа уллу алимлер Дербентге 2 минг йыл деген токъташдырывну якълады. Шо саялы Дербент шагьарны башчысы Имам Яралиевни Дербентге 5 минг йыл болагъанны кёп алимлер якълагъан деген токъташдырывлары тюз тюгюл. Россияны илмулар академиясыны хас комиссиясыны къарары булан Дербентге 2 минг йыл болагъаны токъташдырылды. Шо токъташдырыв РФ-ни Президентине Дербентни юбилейин белгилейген Указын чыгъарма имканлыкъ да берди.
Тюзюн айтса, гьалиден 5 минг йыл алъякъда гьали Дербент шагьар ерлешген ерде адамлар яшагъаны токъташдырылгъан. Шо ерни къазагъан заманда мен онда ортакъчылыкъ этдим. Табылгъан алатлагъа къарагъанда, адамлар онда узакъ заман яшамагъан, кёп болса, 50–100 йыл яшагъаны токъташдырылды. Ондан сонг 3 минг йылны боюнда онда адамлар яшамагъан.
1 мингинчи йылдан башлап, гьалиги Дербентни еринде уллу яшавлукъ имаратлар болгъан. Шону ахтарывчулар шагьар деп гьисаплай ва Дербент шагьарны оьмюрюн бизин девюрню 1 мингинчи йылындан башлама герек бола.
Дербент шагьар гьисапда янгы девюрню 5 юзюнчю йылында эрмени авторланы, олай да гюржю авторланы асарларында эсгериле. Дербентни аты да Чулли, Чурул, Чул деп бериле.Шо сёзню де «чор», тар тыгъырыкъ деген иран сёз булан байлайлар.
Дербент Темиркъазыкъ Кавказны къапулары гьисапда асрулар бою мунда яшагъан халкъланы къыбладан гелеген явлардан сакълап тургъан. «Хазары» деген китапны автору академик Михаил Артомонов айтгъан кюйде, Дербент шагьарны къапулары 6–7-нчи юз йылларда 200 йыллагъа ювукъ арапланы чапгъынына тогъас болуп тургъан.
Чингисханны чапгъыныны гьакъында Василий Ян язгъаны йимик, дюньяны къартыллатагъан елевчюню асгер башчылары Субудай-багатур ва Жебе нойон, Дербент къаланы алып болмай, ону къыбла боюнда айлар булан тургъан. Ахырда гьиллачы бир гёзлю Субудай Табасарандан таба къалагъа чыгъагъан тар къолну тапгъан. Шо яшыртгъын ёлну да намарт, сатылгъан адам гёрсетген деп айтыла.
Гьалиги заманда Дербент оьзюню архитектура онгачалыгъы ва тюрлюлюгю булан дагъыстанлыланы да, гелген къонакъланы да тергевюн тарта. Дербентни баруларына, къапуларына, Нарын-Къала бекликге къарама гелегенлени, бу архитектура памятникни къурулушуна тамаша болагъанланы санаву кемимей. Магьачкъалада Дербент коньякны реклам этеген: «Коньякдан оьмюрю уллу янгыз Дербент шагьар» деген язывну охугъанда, Дербент шагьарны дюньяда адамлар яшайгъан инг де бырынгъы ерлени бириси гьисапда къабул этебиз.
Дербент район, онда яшайгъан халкъны ва территориясын гьисапгъа алгъанда, Дагъыстан Республиканы инг де уллу районларыны бириси гьисаплана. Юзюм, памидор, хыяр оьсдюрювде алдынлы районларыбыздан санала. Алдын заманларда республикада болдурулагъан юрт хозяйство малланы уьчден эки пайын Дербент район чыгъара болгъан деп айтыла. Гьали район юзюмню совет девюрде жыйылагъан 90–100 минг тонгъа етишдирме хыял эте. Дербент шагьарда игристый чагъыр чыгъарагъан завод ва коньячный комбинат ишлей.
Районда гьар гектардан 250–260 тон овошлар алма, бюртюклю ашлыкъны болдурувну да гектардан 25 центнерге етишдирме къаст этиле. Районда ашлыкъны, овошланы, юзюмню сакълайгъан центрлар ёкълугъу къыйынлы гьал тувдура. Шолай емишлени, овошланы сакълайгъан ерлер этилсе, районда емишлени, овошланы болдурувну эки керен артдырма имканлыкъ болажакъ.
Дербент районда Ш.Алиевни атындагъы юзюмчюлюк совхозну алдынгъы директору болуп Нариман Абдулхалыкъович Алиев кёп йыллар ишледи. Ёлбашчылыкъ ва юзюмчюлюк ишде Нариман Алиев оьзюню къурумчулукъ пагьмусун гёрсетип, оьзю ёлбашчылыкъ этген совхозну республикада чы нечик де, савлай Россияда биринчи хозяйстволарыны сыдырасына гийирди. Ол юрт хозяйство илмуланы доктору, Дагъыстанны илмуларыны ат къазангъан чалышывчусу, Россия Федерацияны ва илмуланы милли технология академиясыны герти члени болду. Огъар Социалист Загьматны Игити деген оьр ат берилди.
Нариман Абдулхалыкъович Алиев 1930-нчу йылда Къаягент районну Гьапкъайгент юртунда къумукъ агьлюде тувгъан. Огъар Азербайжанны Совнаркомуну председатели Нариман Наримановну аты къоюлгъан. 12 йыл болагъанда анасы гечине, атасы да давгъа гетип, Нариман, агъасы Магьамматали ва эки къызардашы булан Буйнакскидеги яшлар уьюне белгилене. 1945-нчи йылда атасы давдан сакъат болуп къайта ва яшларын уьюне ала.
Нариман Алиев яшдан тутуп оьзюню къурумчулукъ пагьмусу булан белгили бола, комсомолну райкомуна ишге чакъырыла. 1952-нчи йылда юрт хозяйство институтгъа тюше ва онда агроном-юзюмчю касбугъа ес бола. Къарабудагъгент районну Манасгент совхозуна баш агроном этилип бакъдырыла ва мунда ол 150 гектар ерге оьзюню биринчи юзюм бавун сала. Совхозда ол бир йылны ичинде уллу уьстюнлюклеге етише.
1958-нчи йылда ол Дербент районну Шамсулла Алиевни атындагъы совхозуна директор этилип белгилене. Н.Алиевни ёлбашчылыгъы булан совхозну ишлери алгъа барма башлай. Ону ортакъчылыгъы булан канал къурула ва 1962–1963-нчю йылларда авлакълагъа сув геле. Совхозну ишлери алгъа бара ва 1973-нчю йылда совхоз юзюм жыйывда республикада биринчи ерни ала. 760 гектар ердеги юзюмлени гьар гектарындан 173 центнер юзюм алына.
Н.Алиев юзюмчюлюкню янгы къайдада оьсдюрювде оьзюню илму школасын ача. 1973-нчю йылда ол кандидатлыкъ диссертациясын, 8 йылдан сонг докторлукъ диссертациясын якълай. Н.Алиев 70-ден де артыкъ илму-ахтарыв ишлер, 3 китап язгъан. Нариман Абдулхалыкъович «Республикада юзюмчюлюкню ва чагъырны гьакъындагъы» законну сиптечиси ва шо законну гьазирлегенлени бириси гьисапда да белгили бола.
Н.Алиев жамият-политика яшавда актив кюйде ортакъчылыкъ этген. Дагъыстанны Халкъ Жыйыныны депутаты этилип сайлангъан.
Дербент район ва шагьар бугюнлерде – республиканы алдынлы шагьарларыны ва районларыны бириси гьисапда да белгили. Шагьарны ва районну экономика ва культура оьсювю оьрлене ва тюрлене.
А. ГЬАМЗАЕВ.
