– Баттал Вагьитович, «АПК-ны асувлугъу учун» деген милли проектни яшавгъа чыгъарывда бугюн бизин республикабызда кимлер ортакъчылыкъ эте?
– Эсгерилген проектни талапларын яшавгъа чыгъарывда бугюнлерде бизин республикабызда 41 муниципальный район ва 2 шагьар округ ортакъчылыкъ эте.
– Шогъар байлавлу болуп къайсы инвестиция проектлеге лап да агьамиятлылары деп айтмагъа бажарыла?
– Лап да гёрмекли инвестиция проектлер – «Дагагрокомплекс», «АГРИКО Северный Кавказ» ва «ДагАгроИталия». Булар уьчевю де ихтиярлары дазуландырылгъан акционер жамиятлар (000) санала. «Дагагрокомплексге» 10 мингге ювукъ гектардагъы юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракълар бегетилинген. Республикабызны темиркъазыкъ боюндагъы районларда шону учун дагъы да 10 минг гектар юрт хозяйство топуракъланы пайдаландырма умут этиле. Оьзгелеринде де шолай ишлер юрюле. Топуракъ масъала лап да аслусу деп айтмагъа ярай. Ерли халкъ-жамиятлар булан гьакълашывну натижасында иш гёрмесек бажарылмай.
– Баттал Вагьитович, бизин тахшагьарыбызда яшайгъан ватандашланы санаву артдагъы йылларда белгили кюйде артгъан. Магьачкъалагъа ювукъда къоллавчуланы сурсат маллагъа бакъгъан якъдагъы талаплары некъадар гьисапгъа алына?
– Айтды-къуйтдулагъа тынгласанг, гертиден де, тахшагьарыбызда яшайгъанланы умуми санаву миллионгъа ювукълаша. Нечакъы буса да, бизге де тахшагьарыбыздагъы талаплардан хантав къалма ярамай.
Шону учун тахшагьарыбызгъа ювукъда «АГРИКО Северный Кавказ» деген юрт хозяйство продукцияны къабул этип ишлетеген, сакълавгъа салагъан ва сатывгъа чыгъарагъан логистика центрны къурулушу лап да агьамиятлы экени гьакъда, озокъда, бизге де унутма тюшмей. Шону гьисапгъа алып, Магьачкъаланы топуракъларыны дазуларыны ичинде 15 гектардагъы теплицаларда овощлар оьсдюрюле.
– Теплицаларда овощлар оьсдюрюлегени республикабызны оьзге районларында да тергевню тартмай болмай. Буса да, бизин республикабыз учун бавчулукъ ва юзюмчюлюк лап да гелимли тармакълар экени гьакъда унутма тюшмей. Бавчулукъда, юзюм оьсдюрювде не йимик ишлер этиле, борчлар белгиленген?
– Дурус. Бавчулукъ – Дагъыстанда мердешли тармакъ. Шону учун Дагъыстанда 39 муниципал къурулувунда бавчулукъну оьсдюрювге байлавлу ишлер оьтгериле. Бизге артдагъы уьч йылны ичинде бавланы майданларын 1100 гектаргъа артдырма тапшурув берилген эди. Шону 588 гектарында емиш тереклер орнатылгъан. Юзюмлюклени майданларын дагъы да 4000 гектаргъа артдырмагъа умут этиле. Язбашда 658 гектары орнатылды. Гюз вакътиде орнатыв ишлер давам этилежек. Шону учун гьазирлик гёрюле. Топуракълар плантажгъа гётериле ва тегишлене, орнатыв материал гьазирлене.
– Баттал Вагьитович, интенсивный бавлар деп артдагъы вакътилерде чакъда-чакъда эсгериле. О гьакъда не айтмагъа боласыз?
– Интенсивный бавлар деп айтыла, аз ерде кёп тереклер орнатылынып, гьар гектарындан алынагъан тюшюмлер бир къадар къолайлаша буса. Шолай бавларда алаша тереклер аслу гьалда шпалерге гётерилип де байлана ва шолайлыкъда тас этивлерден къорула. Язбашда 30 гектарда шолай тереклер орнатылды. Дагъы да 100 гектаргъа орнатмакъ учун гьазирлик гёрюле.
– Бавчуланы ва юзюмчюлени алдында бу йыл не йимик борчлар салынгъан?
– Шо тармакъланы гьарисинден 140 минг тон тюшюм алмагъа гёз алгъа тутулгъан. Шолай натижаланы къолда этмек учун ерлерде бары да агротехника къуллукълары агротехника къайдаларына кюрчюленип оьтгериле.
– Баттал Вагьитович, Дагъыстанда агропромышленный тармакъны асувлугъун артдырывну гьисапгъа алып, гьайванчылыкъ тармакъда ким не эте?
– Гьайванчылыкъны оьсдюрювде республикабызны 19 муниципал къурулувлары ортакъчылыгъын болдура. Олар эт, сют ва шолай да этден, сютден этилинеген малланы гьазирлей. Буссагьатгъы вакътиде ерлерде 16 гьайванчылыкъ фермалар ва шолай да этни, сютню ишлетеген 15 хас цехлер къурулуп тура. Шоланы бешиси пайдаландырывгъа берилгени гьакъда айрыча эсгермеге тюшедир. Йылны ахырына таба Магьарамгент райондагъы «ЭкоПродукт» да къурулуп пайдаландырывгъа берилмеге герек. Неге тюгюл, бизин республикабызда иш гёреген гьайванчылар оьз продукциясын ич базарлагъа чыгъарсын учун бары да имканлыкъланы къоллама тарыкъ бола. Тюзюн айтгъанда, гьалиге ерли бизин республикабызны базарларында тышдан ташылып гелтирилеген маллар сатыв ерлени елейгени гёзюнге тюртюле.
– Къушчулукъ республикабыздагъы къоллавчуланы талапларын толу кюйде кютеми?
– Къушчулукъ бизин республикабызда толу кюйде ерли талапланы гьалиге кютюп болмай тура. Шону гьисапгъа алып, тийишли чаралар гёрюле. Дагъы да ачыкълашдырып айтгъанда, республикабызны 8 районунда 11 объектни къурулушу оьтгерилип тура. Шоланы 7-синде бугюнлерде къуш эт ва йымырткъа болдурула. Дагъы да 4 объектде ишлени яртысы кютюлген демеге ярай. Демек, къушчулукъда да айлана якъдагъы талапланы гьисапгъа алып ишлер юрюле.
– Бизин республикабызда балыкъчылыкъны оьсдюрювню имканлыкълары осал къолланагъаны гьакъда ДР-ни Башчысы Рамазан Абдулатипов гьар тюрлю жыйынларда разисизлигин билдирегени биринчилей тюгюл. Эсгерилген тармакъны янгыртыв бугюнлерде нечик юрюле?
– Озокъда, балыкъчылыкъны оьсдюрмеге бизин республикабыздагъы онгайлыкъланы къолдан чыгъармагъа ошамай. Шолай онгайлыкълардан пайдалана туруп, гележекде балыкъчылыкъны имканлыкъларын къоллап, натижаланы, къолайлашдырма токъташгъанбыз. Шону учун бизин республикабызда 8 балыкъ ферма къурулуп тура. Дагъысын айтмагъанда, гелеген йыл янгыз форел журалы балыкъны болдурувда натижаланы 60 тонгъа артдырма умут этиле.
– Баттал Вагьитович, лакъырлашывубузда чалтик оьсдюрювню гьакъында да эсгермей къойсакъ, дурус болмас. Шо гьакъда сиз не айтмагъа боласыз?
– Тюзюн айтгъанда, артдагъы йылларда чалтик оьсдюрювге тергев бир къадар гючленген. Шо ишде, озокъда, алда йимик гьали де Къызлар районну къошуму аслам. Бу йылны тюшюмю учун 13 минг гектардан къолай майданы булангъы чеклерде чачыв ишлер оьтгерилген. Айтмагъа сюегеним, бизин мердешли тармакъларыбызда борчлар барысы да айлана якъдагъы талапланы артагъаны гьисапгъа алынып токъташдырыла.
– Тапшурувлар бериле, борчлар белгилене. Бизин республикабызда бугюн къолланагъан загьмат тёгювню ва гьакъ тёлевню къайдалары шоланы яшавгъа чыгъарма болушлукъ этеми?
– Гьалиги заманда бизин республикабызны юрт хозяйство тармагъында кооперативлени къурувгъа айрыча тергев бакъдырыла. Неге тюгюл, сиз уьстде эсгерген бары да масъалаланы олар оьзлер чече ва шону учун онгайлы, хайырлы къайдаланы да оьзлер оьз пайдаларын гьисапгъа алып танглай. Йылны ахырына таба ерлерде дагъы да 10 кооператив къурма герек.
– Кооперативлер не оьсдюре, топуракъларын асувлу къоллама имканлыкълар бармы?
– Республикабызны районларында МТС-лер къурулса, лайыкълы кёмек болажакъ. Мисал учун айтгъанда, шолай технопарклар Къаягент, Хасавюрт районларда къурулгъан ва пайдаландырыла. Сувну масъаласы да ойлашдыра. Шо эки де онгайлыкъ болмаса, озокъда, юрт хозяйство топуракъланы уллу майданларда ишлетмеге, мол тюшюмлер оьсдюрме четим.
– Бизге белгили кюйде, ГУП-ланы бугюнгю къысматы сизге де ачыкъ. Къаягент районда шолагъа къаршы чакъда-чакъда юртларда ва район оьлчевюнде митинглер оьтгериле. Митингчилер не сюе, не затны талап эте?
– ГУП-ланы къоллавундагъы топуракъланы ерли муниципал къурулувланы еслигине къайтарып, шондан таба юртлулулар оьзлер ижарагъа алып, юзюм оьсдюрмеге сюе.
– ГУП-ланы топурагъы кимни еслиги санала?
– О соравну сен ДР-ни мюлк министерлигине бермеге герексен яда буса законланы къорувгъа къарайгъан юстиция министерликге.
– Мен оланы экисине де сорагъанман.
– Не дей дагъы?
– Республика еслигинде дей. Тек пачалыкъ актын чы гёрсетме болмай. Бу масъалада сиз оьзюгюз кимни якълайсыз?
– Мен юрт жамиятланы пикрусуна къулакъасып, топуракъны олагъа пайлап бермекни яныман.
– Биз де шолай болма герек деп умут этебиз. Неге тюгюл, айры-айры адамланы участкаларында гектардан 200-300 центнерлеге ювукъ юзюм салкъын гесиле. ГУП-ларда уьч-дёрт керен аз къайтарыла. Баттал Вагьитович, лакъырлашывубузну ахырында мен ерлерде оьсдюрюлген тюшюмлени ишлетмеге, сакълавгъа салма ва сатывгъа чыгъарма къыйын саялы, юрт хозяйство продукция оьсдюрюв булан машгъул болагъанлар кант этегени гьакъда бирдагъы да эсигизге салмакъны дурус гёремен.
– Шогъар байлавлу болуп мен уьстде бир къадар маълумат бердим деп эсиме геле. Бирдагъы да такрарлайман, ерлерде шолай логистика центрланы къурувну масъаласы, гертиден де, гьалиги заманда лап да агьамиятлы. Къызлар бойда, Избербашда, Хасавюртда, Кикуни консерва заводда ва оьзге районларда юрт хозяйствону къабул этип ишлетеген ерлер янгы къураллар, техника булан машинлешдириле. АПК-ны асувлугъун артдырмакъ муратда гьалиги заманда бизин республикабызда ерлерде 126 инвест-проектлер пайдаландырыла ва шоланы 56-сында ишлени 50 процентге ювугъу тамамлангъан демеге ярай.
– Юрт хозяйство маллар оьсдюрюв булан машгъул болагъанланы ва шолай да къоллавчуларыбызны пайдаларын якълап бизин булан лакъырлашма заман тапгъаныгъыз саялы сизге баракалла.
– Сизге де уьстюнлюклер ва савлукъ булан аманлыкъ ёрайман.
Лакъырлашывну юрютген
ва язып гьазирлеген Къ. КЪАРАЕВ.
