– Бугюнгю съездге гьазирленген докладда айтылагъан сёзлер биринчи керен айтылмай. Алда болгъан съездлерде де бизин къумукъ халкъны гьалы гьакъда айтылгъан. Алда Пятигорскиде болгъан гезиксиз съездде биз шо гьакъда къабул этилген къарарны да РФ-ни Президенти В.В.Путинге йибердик. Шо съездни къарарына гёре РФ-ни Президентини о замангъы Темиркъазыкъ-Кавказ федерал округдагъы толу ихтиярлы вакили Александр Хлопонин Дагъыстангъа, Бабаюрт ва башгъа къумукъ районлагъа гелип, топуракъ масъалагъа къарама сёз берген эди. Президентни толу ихтиярлы вакили Дагъыстангъа гелмеди. Гелмегенликге булай себеп айтылгъан: Россияда, Сочиде къышлыкъ Олимпиада оьтгериле ва Россияда, Дагъыстанда олай да къыставуллу гьал тувулунгъан. О гьалны бирден-бир оьрчютмек къоркъунчлу. Бизин масъалалагъа Олимпиададан сонг къаралма сёз берилди. Олимпиада да битди, Александр Хлопонин де ишинден азат этилди. Муна шулай адамлардан гьасил болагъан ва болмайгъан себеплер булан бизин масъалагъа къаралмагъан кюйде къалды.
Биринчи – топуракъ масъала. Гьар гьайванны да оьзюню гюрени бола. Шогъар гёре гьар миллетни де оьзюню топурагъы болма герек.
Къумукъну къыйынлары кёп. Тек аслу къыйыны – топуракъ масъала. Топурагъы ёкъ миллет миллет болмай, барыгъыз да билесиз. Топурагъы ёкъ миллет 20–30 йылдан ёкъ болажакъ деп айтыла. Шо къоркъунчлукъ къумукълагъа да тие. Бизин миллет топуракъ масъала булан байлавлу болуп оьзюню онгачалыгъын тас эте тура. РФ-ни Президентине шо гьалны токътат деп айтма сюебиз.
Гьали топуракъ масъала нечик чечилме болагъан ёлланы да айтаман, – деп узата ол сёзюн. – Муна бизин топуракълар тав халкълагъа 50–60 йыллар алда берилген. Алда шо топуракълагъа «гёчювюл гьайванчылыкъны топуракълары» дей эди. Гьали тавдан тюзге, тюзден тавгъа мал гёчюрюлеми? Къумукъ районланы халкълары шо гёчюрювлени гёреми? Гёрмей. Неге тюгюл, 2013-нчю йылда къышлыкъ отлавлукълардагъы 1669, 1 минг малны янгыз 45, 8 проценти яйлыкъ отлавлукълагъа гёчюрюлген. 170 минг гьайван яйлыкъ, тав районлагъа гёчюрюлме де гёчюрюлмей. Низамсыз къоллавну натижасында тюздеги топуракълар дагьнисиз болгъан, гючю аз болгъан. Бу къумукъланы ёравлары тюгюл, алимлени токъташдырывлары. Гёчюрюв ёкъ буса да, гелгинчи халкъ оьзлер турагъан топуракъланы къолдан чыгъарма сюймей. Олар айтагъан кюйде, топуракъны Аллагь берген, огъар бирев де ес болуп болмай.
Большевиклер гелгинче Дагъыстан территория округлагъа бёлюнюп яшагъан. Бары да ерли масъалалар чечилсин учун, шолай округлар гьали де къурма герек. Къумукъ милли территория округ болсун. Бары да масъалаланы бир адамны къолунда сакълама ярамай. Бизде шолай округлар къурулгъан. Шоланы бирисине де Ш.Зайналов башчылыкъ эте. Ону не ихтияры бар? Оьзюне айтгъан затны этме бола. Милли территориялар къурмакъ, олагъа оьз масъалаларын чечмеге ихтиярлыкъ бермек – шо ерлерде яшайгъан халкъны менлигин сакъламакъ бола.
Алда къумукъ районлар деп айтылагъан районларда да гьали ерли миллетни санаву гелген миллетлерден аз болгъан. Къызылюрт район къолдан чыкъды деп айтма ярай. 1926-нчы йылда о районда яшайгъанланы 79,6 проценти къумукълар болгъан, аварлар буса 4,8 процент болгъан. Бугюн о районда яшайгъан къумукъланы санаву 10 процентге де етишмей. Аварлар буса – 80 процент.
Бабаюрт районда ерли гьакимликни къолунда топуракъны 16,8 проценти, Хумторкъали районда – 20 проценти, Къаягент районда 50 проценти къалгъан. Оьтгерилген тергевлер гёрсетген кюйде, тав къотанлар гьали адамлар яшайгъан юртлагъа айлангъан. Къотанларда бир документсиз уьйлер, производство объектлер къурула.
Бизден алда чалышгъан жамият къурумланы ишин биз инкар этмейбиз, давам этебиз. «Тенглик» жамият къурум башында Салав Алиев де булан, башгъа ёлдашланы ортакъчылыгъы да булан къабул этген концепцияланы якълайбыз.
Биз масъалаларыбызны Европаны Советине, ООН-гъа гирмеген халкъланы бирлешивюне чыгъарып турма сюймейбиз. Бизин масъалаланы Россияны оьлчевюнде чечме сюебиз.
Дагъыстан – кёп миллетли республика. Амма Дагъыстанда ерли халкъланы, шоланы арасында къумукъланы да, милли масъалалары чечилмей. Биз оьз масъалаларыбызгъа гьакимлик къурумланы да, жамиятны да тергевюн тартма къарайбыз, тек пайда чыкъмай. Темиркъазыкъ Кавказда янгыз бир миллет, къумукълар, оьз топурагъында аз халкъланы бирисине айлангъан. Шо масъала толу кюйде болмаса да, ногъай, къазакъ, азербайжан миллетлерде де бар.
Бабаюрт районда ерли миллетни бир адамына 0,52 гектар топуракъ тие буса, гелгинчи миллетге 30 гектар топуракъ тие. Ерли халкъ 1 гектар топуракъгъа 200-ден 500-ге ерли манат налог тёлей буса, гелгинчи миллетлер 9–11 манат тёлей. Башгъа районларда да гьал шолай.
Бабаюрт районну Львовск юртунда, Кёстекде ва Янгы Кёстекде йимик къаршылыкълар тувулунмасын учун гьакимлик къурумлар топуракъ масъаланы чечме герек. Шо масъаланы чечмек учун, налог салыв къайданы кюйлеме герек бола. Къумукъну 680 минг гектар ердеги топуракъларына дыгъар этилмеген. Шо топуракълагъа 50 миллиондан да артыкъ манат налог гёрсетме герек. Дагъыстан Республиканы бюджетин къурагъанда да шо налогну яртысы гёрсетиле.
Биз милли территория автономлукъну яныбыз. Шо къайда территориядагъы ерли халкълагъа оьзюню ич масъалаларын оьзюне чечмеге ихтияр бере. Гьалиги территория округлар къумукъ халкъгъа къыйышмай, бизин миллет бирлигибизни буза. Къумукъ халкъ республикада президентликге бир нече керен къаршылыкъ билдирип тура. Бизге гьар миллетни вакили къошулагъан Пачалыкъ Совет къыйыша – вакиллик къурум.
Нурутдин Нурутдинов – Бабаюрт район:
– Бабаюрт районну 12 юрту районну башгъа юртларына гёчюрюлдю. Районубузда 9 тав районну юртлары бар. Олар аслу гьалда шо башгъа юртлагъа ва ерлеге гёчюрюлген юртланы орнунда ерлешген. Шо юртланы тав халкъы закон булан гёрсетилмеген шартларда яшайлар. Россияны законлары айтагъан кюйде, гёчювюл гьайванчылыкъ топуракъларда уллу къурулушлар тизме ярамай деп токъташдырыла. Шо Россияны Конституциясына ва башгъа законларына да къаршы чыгъа. Шогъар да къарамайлы, бизин районну къотанларында уллу къурулушлар къурула.
Гёчювюл гьайванчылыкъ хозяйстволар заманлыкъгъа турагъан ерлерде межитлер, школалар, школа-интернатлар, даимлик яшав уьйлер къуралар. Шо гьалдан нечик чыкъма герек? Муна журналист Константин Казенин де шо масъалагъа байлавлу бизин районда материал жыйып тура.
Бизин ёравубузгъа гёре, шо хозяйстволаны оьзлер яшайгъан районланы администрацияларына есликге берме герек. Тав къотанларда яшайгъан халкъ, мунда тюгюл, оьзлени тав районларында гьисапгъа алынма тюше. Олар этеген уллу къурулушлагъа ахыр салынма герек. Топуракъланы буса тав къотанлар ишлетип болагъан пайын олагъа ижарагъа къоюп, къалгъан пайын район администрация оьзю онгайлы гёреген кюйде къолласын.
Муцалхан Муцалханов – Къаягент район:
– ГУП-ланы тозуп, оланы топуракъларын халкъгъа пайламагъа герек. Къумукълардан къайры башгъа бир миллетни де топуракъ есликге байлавлу масъалалары ёкъ. Шо масъалалар янгыз Къаягент районгъа тюгюл, бары да къумукъ районлагъа да хас. Биз не Россиягъа, не Дагъыстан Республиканы гьакимиятына къаршы тюгюлбюз. Тек бизин масъалалар чечилгенни сюебиз. Оьтемиш юртну масъалаларын да гётерме сюемен. Неге? Неге тюгюл, артдагъы вакътиде дёрт район башчы алышынып тура. Шо буса кадр масъалалар тюз чечилмейгенни исбатлай.
Гьажи Мурзаев кадр масъалалагъа байлавлу республикада къумукълар къыйыкъсытылгъанны гьакъында сёйледи.
– Республика кёп миллетли экенге, гьар тармакъда миллетлени санаву тенг пайланып гелген. Шолай гьали де болгъанны сюебиз. Топуракъ масъалаланы закон ёлунда чечме герек деп эсибизге геле. Таргъу, Кахулай, Албёрюгент юртланы халкъына 1944-нчю йылда этилген зарал къайтарылма герек.
Ондан сонг, къумукъ топуракълагъа гёчювюлню токътатма, къумукъланы топуракъ, кадр масъалаларын бузагъанланы такъсырлама герек деп ойлайбыз.
Нюрмагьаммат Магьамматов – даргили вакил:
– Республикада тувулунагъан умуми масъалаланы башлап чечип, сонг онгача масъалалагъа чыкъма герек. Умуми масъалаланы чечмек учун да, бары да миллетлеге бирлешме герек. Озокъда, чыгъагъан законлар ишлей буса, халкъгъа тынч болар эди…
Гётерилген масъалалагъа байлавлу Бабаюрт райондан Рауф Магьмутов, Къаягентден Магьаммат Мегьтиев, Избербашдан Шапи Шапиев, Дагъыстанны халкъ шаири Агьмат Жачаев, Магьачкъаладан Агьмат Чочакъов, Арсланали Зайналов, Моздок райондан Расул Алиев, Магьачкъаладан Арсланали Ибракъов сёйледилер.
Къумукъ халкъны Милли мажлисини исполкому 50 адамдан къурулду ва ону уставы къабул этилди. Съезд эки йылда бир керен болма герек деп токъташдырылды. Къумукъ милли мажлисни генгешлери кварталда бир керен болажакъ деп айтылды.
А.ГЬАМЗАЕВ.
СУРАТЛАРДА:съездни барышындан гёрюнюшлер.
Руслан Алибеков чыгъаргъан суратлар.
