İşte bu değişik Türk boylarından bu coğrafyada kalan, günümüze kadar millî varlıklarını muhafaza eden, Kumuk Türkleri, Kafkasya Türkleri arasında nüfus bakımından Azerbaycan Türklerinden sonra ikinci sırayı alır (2010.yıldaki Nüfus sayımına gore, — 525 000).
Kumuk (Gunnug/Gumuk) adının geçtiği en eski Bizans, Ermenı ve Arap kaynaklar VII-IX yüzyillara aittir. XI. Yüzyılın ünlü Turk Bilım adamı Mahmud Kâşgarî’nin Divân-ı Lügati’t-Türk adlı eseridi bunlardan bahsetmekte. Kâşgarlı Mahmut, Kumuk kelimesinin karşılığı olarak "Bir zaman yanında bulunduğum Beylerden birinin adı" der. Açıkça anlaşılıyor ki Kumuk Türkleri, daha VII – XI yüzyıllar boyunca kendi adlarıyla tarih sahnesindedirler.
Kadim zamanlardan beri Kumuk Türkleri ve onların ataları Hunlar, Bulgarlar, Hazarlar, Peçenekler, Kıpçaklar; Hazar denizi boyunca Derbent’ten Kuzey Osetya’ya ve şimdiki Stavrapol kıyılarına kadar uzanan topraklarda yaşamışlardır. Kuzey Kafkasya’nın ovaları ve dağ etekleri özellikle de Kafkasya’nın günümüzde Dağıstan Cumhuriyeti’ne ait olan ve tarihte Kumukiye (Kumuk Şavhallar Devletı) olarak bilinen Doğu Bölgesi, bu halkın etnik açıdan şekillendiği ve geliştiği bölgedir. Günümüzde Kumuk Türklerinin ekseri Dağıstan’da, az bir kısmı ise Çeçenistan’da ve Kuzey Osetya’da yaşamaktadır. Kumuk Türklerinin nüfusu beş yüz binden fazladır.
Etnik ve Dil bakımdan Kıpçak ve Oğuz boylarının bu sahada kaynaşmasından meydana geldikleri ileri sürülen Kumuklar,ın Eski Türkçesi, yani Çagatay Edebıyet Dilinin (Türki Dili) yerli Küzey Kafkasya variantı dıye adlandırıldıgı, (Güney Kafkaslarda tıpkı Azeri Türkçesi gibi) bir nevı Lingua Franca karakterini alıyor ve Kumuk tili adı altında kendı muhitı dışına da çıkarak Kuzey Kafkasya halkları (Avar, Adıge, Dargi, Lezgi, Tabasaran, Çeçen, v.s.r. ) arasında da faydalandırılarak bir resmi dil olmuştur. Bunların Moskov, Iran ve Osmanlı Devletleri ile XV-XIX asırlarda yapılan bütün yazışmaları bu Eskı Kumuk tilinde olmuştur. Demek ki, Kumuk tilı bu sahalarda bir ilerici, integre rolü oynamıştır, Kuzey Kafkasya Topluluklari bu devirlerde bellı kadarda bu dilin aracılıgıyla Türk-musulman, Rus ve Avrupa Kültürlerinin kendilerine mal etmişler, başarılar kazanmışlardır. Ünlü rus orintalisti V. Bartold yazmıştır kı Kafkaslarda Turk Unsurların galib olması bu sahalarda Türk Dil ve Müsülman Kültürünün galib olmsının belli bir simgesidir.
Kumuk Türkçesi,nin basın yayın dili olarak sahneye ilk çıkışı (1905-1917 yy.)
Kumukça basın ve gazeteciliğin ortaya çıkışı, oluşumu ve gelişimi — sosyal ve manevi görüşün ve Kumuk halkının büyümesinin uzun bir sürecidir kendi zorlukları ve yükselmeleriyle. Toplanmış olan malzeme iş bu süreç XIX yüzyılın ilk on yılında çıktığını gösterir ve ilk önce Türk "Tiflis’te Ahbar" (1832), "Ekinci" (1875), "Ziya-i Kafkasiye" (1879-1881), "Tercüman" (1883), "Sancak" (1899) ve diğerleri gibi başlıklarla genel türk baskılarda yayınlanmıştır. Sosyal yenileşmeler sürecinde doğmuş olan ancak Kumuk, Dağıstan ve Kuzey Kafkasyanın tarihinin değil bütün Türk dünyasının tarihinde parlak sayfalarından biridir.
Meselen, o dönemlerde Kafkasların resmi merkezi olan Tiflis şehrinde ve Kırım,ın Bahçesarayın,da neşredilmekte olan “Ekinci”, “Ziya-i Kafkasiye” ve “Tercüman” gazetelerinde Küzey Kafkasya Türklerine hitaben Kumuk şivesinde çok sayıda yazılara yer verilmiştir. 1905, 1910, 1913, 1915 yıllar arasında ünlü bülgin adamımız Abusufiyan Akay tarafından Dagıstanın resmi merkezi Temir-Han-Şura,da Kumuk Türkçesinde süreli şeklinde neşredilmekte olan ilk metbuat (yayınçılık) araç ise “Tınç Ruzname” sayılabilir. Bunu hazırlayan ortam, önceki yüzyılda meydana gelen gelişmeler sayesinde olmuştu. XIX. yüzyılda Kumuk Türkleri tüm Rusya Müslümanları arasında gibi süratle gelişmekte ve yayılmakta olan yenileşme hareketi ve modern yayat akımlarının tesiri ile Kumuk Türklerinde de yeni eserlere, gazete ve dergilere karşı ilgi uyanmıştı. Gaspıralı İsmail’in önderliğinde oluşan Türkçülük akımı bu fikir hareketlerindendir. Bahçesaray, Kazan, Tiflis merkezli bu fikir akımı Kafkasya’daki akraba topluluklar üzerinde etкili olmuştur. Rusiya,nın Türk Kültür merkezlerinde başlayan yayımcılık faaliyetleri bütün bu coğrafyada bir kamuoyunun oluşması sonucunu doğurmuştur. Nitekim Muhammed Mirza Mavraeyef, XX. yüzyılın başlarında Temürhan-Şura’da(bugünkü Buynaksk) kurduğu bir basımeviyle Kumuk yayınçılıgın gelişimine katkıda bulunmuştur. Halkın bilinçlendirilmesi bağlamında “Usul-i Cedid” eğitim sisteminin gerektirdiği kitapların yazımı ve yayımlanmasının yoğun bir matbuat faaliyetini gerekli kılması kaçınılmazdır. Böyle bir modernleşme hareketi yani usuli cadid okuma yazma ogreten az ogretmenli bol talebeli okullar az zaman içinde Kuzey Kafkasyada da Kumukların önderliginde geniş şekilinde yayıldı. Türkçe özellikle Kumukçanın Kuzey Kafkasyada o dönemde yaygın bir rolü vardı. Kumukça dıger Dagıstan Türkçelerine ve Küzey Kafkasya da bulunan Karaçay Türkçesi ile Balkar Türkçesine oranla yazılı edebıyat açısından üstündü. Böyle bir misalı getirelim ki 1916. yıla kadar Dagıstanda ve Küzey Kafkasya da neşredilen basılı 300 kitabın yarısı Kumuk Türçesinde idi Meselen, Avarca – 90, Dargiçe – 30, Lakça – 30, Çeçençe ise – 20 kıtap neşredilmiştir. Karaçay-Balkar, Nogay Türkçelerinde daha da azdı.
Neticede böyle bir Türki modernleşme hareketler iletişim ve matbaayı getirdi. Hem Rusya hem de Kafkasya Türkleri birbirlerini tanıdılar hem de Osmanlı imparatorlugu ve hilafet merkezi ile kültürel ideolojik baglantılarını bu sayede daha iyi koruyup yogunlaştırabildiler.
1917, de Rus inkılabı aşamasında kendı azatlıgı için ayaklanan Küzey ve Güney Kafkasya camıası içinde Azeri, Kumuk, Karaçay, Balkar Türkleri ön safta bulunuyorlardı. Şunu da belıtmek istiyorum. Türklerin Küzey Kafkasya daki önemi yalnız sayıları ile orantılı degildır. Çünkü onlar seviye ve uygarlık açısından halkın gelişmiş bir bölümünü oluşturur. Avrupa kültürü ile daha evvel (XVI. asırlardan beri) temasa gelmiş olan ve Dagıstan kabilelerinden digerlerine nisbetle dahha evvel ve büyük ölçüde aydınlnar grubu ve devlet adamları yetiştiren Azeri, Kumuk, Karaçay, Balkar Türkleri Kafkas Ellerinde ve onların çevrelerinde öncü bir rol oynamışlardır. Buna ilgili belirtelim ki Kafkaslarda birinci Türk Üniversitesi ilk olarak Dagıstan vilayetinin baş şehri Temir-Han-Şura, da 1917 de açıldıgı bir tesadüf eseri sayılmaz. Küzey Kafkasyada birinci Türk edebiyat ve sanat dergisi olan Tan Çolpan (Dan Yıldızı ) ve Musavat (yani Tenglik -Eşitlik), Zaman gazeteleri Kumuk Türkçesinde 1917.yılınnın nisan ayında neşredile başlamıştır. Kumuk Türkçesi 1918 yılında Osmanlı devletinin de desteğiyle kurulan Dağıstan ve Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin resmî dili olarak kabul edildigini söylememiz lazim.
Kumuk Türkçesi,nin basın yayın dili olarak gelişme dönemi (1920-1991 yy.)
Sovyetler döneminde 1923.de Kumuk Türk Dili Dagıstan,da devlet dili olarak kabul edilmiştir. Yeni devlet okulların dilı Turkçe idi. Dagıstanda Yoldaş: Dagıstan fukarası, Maarıf yolu adlarıyla Türkçe gazeteler ve dergiler çıkarilmaya başlıyor.
Bizim "Yoldaş" başlık altındaki resmi gazetemizin ilk sayısı Temmuz 1921 yılında yayınlanmıştır. O Jalal-et-din Korkmasova, Dağıstan devlet kökeni kuran bir adamın editör tarafından imzalandı. Ama gazete meşru atası vardı — "Yüz yıllık ruznama …" (1905), "Kumuk gazeti" (1910), "Tan-Çolpan" (1916-17), "Musavat" ("Eşitlik"), "Zaman" (1917), "İşçi halk" (1918), "Al bayrak" (1920-1921). Bu girişimler ve kültür projeleri tüm çıktı ve aynı Kumukça (ve Dağıstan) yirminci yüzyılın 20 ve 30 yıllarında hazırlanmış ve önemli zihinsel tesislerinde Kumukça canlanma olmuştu rakamlar, özverili çalışmalarının bir daire içinde gerçekleştirilir. Bu bize tarihsel ve zamansal tutarlılık ve süreklilik hakkında konuşmak için izin verir.
Onun ilk sayısından gazete Kumukça ulusal basın ve edebiyat yükselen ilk adımları ve başarılara atıfta bulunarak, Türk filolojisi, Profesör Bekir Çoban-Zade de iyi bilinen bir uzman 1926 yılında zaten iyi bir başlangıç olduğunu belirtmek gerekir, şunları söyledi: "Diğer Türk lehçeleri ve edebiyatı arasında, Kumuk edebiyatı özel bir yere sahip ve şüphesiz parlak bir geleceğe ait … dil ve üslup şimdi ("Maarif Yolu" ("Aydınlanma Yolu") Dağıstan, gazete ve dergilerde yayınlanan", Yoldaş ve "Dağıstan fukarası" ("Proleter Dağıstan") — zaten bu bakış açıları gerçeğe başlıyor inanmak için bir zemin sağladı."
O dönemde Dagıstan her yönden bir lıder ülke olmuştur ve onun çerçevesinde diger Küzey Kafkasya Cumhuriyetleri de birleşmiştir. Bu egilimleri hisaba alarak ünlü proffesor Bekir Çobanzade o dönemde Kumuk Türkçesi,nin Kuzey Kafkasya,daki birleştitici rolü hakında yazmıştır ki eger böyle bir gelişme uzatılabılırse parlak gelecegi hazırlıyacaktı ve onun fikrine gore bu bölgede tümu Türkçe konuşan yenı bir siyasi millet yaratılmak mümkündü.
Önemli olan kendi Kumuklar arasında sadece, Kumuk dilde diğer ulusal süreli yokluğunda ilk gazete "Yoldaş" (XX yy. 30 yıllarına kadar) aydınlanma insanların fikirleri için bir kanal olarak öncü bir rol oynamış olduğu gerçektir aynı zamanda Kuzey Kafkasya, Balkar ve Karaçay, Nogay, hem Dağıstan dağcıları arasında olarak onların akrabaları arasında yayınlamış. O sadece Dağıstan değil Balkar, Karaçay, Çeçenistan, Kuzey Osetya, 30-35 bin adet sattı derece revaçtaydı.
Amma bundan sonki yıllara ilgili şunu söylemek dogru olur. Bazı problemlere rağmen İkinci Dunya Savaşına kadar Kumuk Türkçesi Dagıstan, ın ikinci resmî dili olarak hem eğitim hem de kültür alanında oldukça etkiliydi. Ancak savaş sonrası sovyet iktidarları uyguladıgı Ethnosid ve Tehcir politikalar neticesinde Dagıstan,dakı her şey gibi Kumuk Tirkçesini de tahrip etmiş ve Kumukları assimile etmesini hedef allarak bir milli azınlık haline sokmuşlar. Bu polıtikaların genel amaçı — eskiden beri Kafkaslar,da kendiliginden gelen, yani dogal tarihsel bir türkleşme sireçi engellemek ve Rus Dilinde konuşan Sovyet halkını yaratma (şekillendirme) olmuştu. Resmi dil olarak yalnız Rus dili kabüllendi.
Günümüzdeki Durumlar
Eski tarihlerinden beri bir kaç gazeteleri ve dergileri yayınlamakta olan Kumuk Türkleri geçmişten beri dil ve kültür alanlarında ileri bir halktır.
Günümüzde Dagıstan,da Kumuk Türkçesi,nde Yoldaş adlı bir haftalık gazetesi, Tangçolpan (Dan yıldızı), Dağıstanlı Kadın ve çocuklar için Karçıga (Laçin) aylık dergileri yayımlanmaktadır; çeşitli şehirler ve rayonlarda (Kayıgent, Karabudahgent, Boynaq, Babayurt, Hasavyurt) yayımlanan aylık veya haftalık bölgesel gazete ve dergileri az olsa da televızyonları bulunmaktadır. Bir kaç ay öncesi de özel Kumuk İnternet Televizyonu çalışma başladı.
Gazetemiz temel yönelim evrensel gerçek demokratik değerler ve öncelikler, savunur ve kendi okurlarına sivil ve vatansever, ulusal kimliğin oluşumunu destekler olarak vardır.
Gazetemiz Dagıstan,ın 5 şehir ve 8 rayonunda, ve Kumuk Türkleri,nın eski tarihlerinden beri kitle halinde oturdugu Çeçenistan,ın Güydürmes, Osetiya,nın Mozdok rayonlarında da yayılmaktadır. 7 yıldır gazetemizin internette geniş çapında popülarite kazanmış öz sitesi (www. kumukıa. ru) vardır. Her ay sitemizi 25-30 ülkeden 25 bine kadar kişi ziyaret etmektedir. Bu Kumuk Türkleri, nin ilk sitesidir ve Dagıstan,daki bu tür sitelerin öncüsüdür. Biz bu şeyleri niçin yaptık. Çünki biz farkındayız ki modern bilgi sistemlerinde yerini bulamayan milletlerlerin tarihin dışında kalması mümkündür.
Amma alınan bütün çarelere tedbirlere ragmen Türk Dili ve Kültürünün rolü son dönemlerde oldukça azalmakta oluyor. Umumi aldıgımızda Türk Kültürü ve Dilın günümüzdeki durumları bunalımlı gelişmeler aşamasında dıyebiliriz. Eger 20-25 yıl önce gazetimizin tirajı – 15 bın idi ise – şimdi 5 bine düşmüştür. Tangçolpan, Qarçıga ve Dagıstanlı qatın dergilerin tırajları çok düşüktür. 500-1000 çivarındadır. 2007 — 2012 yılları arasında Kumuk Türkçesiyle 60 yakın yazar ve şairin 57 ayrı eseri.28 500 adet basılmıstır. Bu yılda ortalama 8-9 eserin 500 aded basılması demektır
Özetliyerek şunu söyleyebiliriz; Türk Kültürü ve Dili ülkemizde zayıplaşma egilimi göstermekte. Kumuk Türkleri,nin yüzde 50 şehirlerde yaşamakta oldugunu belirterek, şunu anlatmak isterdim: çok milletller yaşadıgı şehir şartlarında Kumuk Türkçesi,ni geliştirmek çok zordur. Bu nedenle gençlerimizin Kumukça bilenlerin oranı her yıl sayın giderek düşmektedir. Köylülerimiz de kumukçayı yalnız ilk okullarda ögrenebilirler. Tabi ki bu sebepden gazeteler ve dergilerimizin tirajı da yıldan yıla azalmak egilimi göstermekte.
Eger durumlar acele şekilde degiştirilmezse kültürümüzün ve dilimizn gelecegi bozuktur. Aydınlarımızın fikrince Dagıstan Parlamentosunda Ana dillere ilgili bir Kanun Yasası kabul edilmelidir. Böyle bir kanun projesi de hazırlanmıştır ama ona göre de oldukça büyük seviyede ruslaştırılan dagıstan toplumlarında hemfikirlik eksiktir. Dagıstan kamuoyunda gelecek için Rus ve İngiliz Dilleri itibarlı sayılır. Bilim adamlarımızın bazileri azsayılı dagıstan toplulukları ‘krizisli ethnoslar’ kabul ederler.
Böyle bir bunalımlı koşullarda, tabi ki, milletimizin aydınlarıının hemfikirli olması çok önemlidir. Böyle bir hemfikiriigi oluşturmak ve ‘Tilde, İşte, Fikırde Birlik” hareketini dogdurmak gazetemizin asıl borçudur.
Kumuk Türkleri Dil, Din, Tarih, örf, âdet, gelenek ve göreneklerini, kısacası millî kültürlerini günümüze kadar muhafaza etmişlerdir.
Bu kıymetli değerlerini yarınlara da taşıyacaklarına inancımız tamdır.
6. Türk Dünyası Basın Mensupları Buluşması Sempozıumu Türk Dünyası Yayınçılıgı için hayırlı olması dilegiyle hepinize saygılar sunuyorum.
DİPNOTLARI
Алиев К. М. Из предыстории кумыкской печати. // Кумыкская национальная печать. На службе просвещения. Сост. К. Алиева. Махачкала. 2007. С.12-30.
Алиев К.М. Кумыки: имя, история, идентитет. Махачкала. 2011.
Бекир Чобан-заде. Заметки о языке и словесности кумыков // Известия Восточного факультета Азербайджанского государственного университета. Востоковедение. Т.1. Под ред. Б. Чобанзаде и А.В. Багрия. Баку. 1926. С.25-47.
Кумыкская национальная печать. На службе просвещения. Сост. К. Алиева. Махачкала. 2007.
«Ёлдаш» на все времена. Материалы Республиканской научно-практической конференции. Сост. К.Алиева. Махачкала. 2008.
"Национальный состав населения Российской Федерации согласно переписи населения 2010 года".
A. Abdulhatipov. “ Kumuk Türkleri Edebiyatı”, Türk Dünyası Ortak Edebiyatı Türk Dünyası Edebiyat Tarihi, C 9, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara 2007 s.311
K. ALİYEV. Kumukların Tarihi ve Günümüzdeki Sorunları // Avrasya Etütleri (TİKA) cilt: 2, sayı: 2, 1995 Ankara.
Dç. Dr. Kamil Güner (Aliyev). Türk Dili ve Kültürünün Kafkaslardakı Tarihı rolü //II Uluslararası Türk Kültürü Kurultayı. Fethiye. 03-05 Aralık. 2009. Ankara. 2009. S.37-40.
Dç. Dr. Kamil Güner (Aliyev). Sovyet iktidarları ve Kumuk Türkleri (Dagıstan’da KUMUKLARA ilgilı (veya karşı) uygulandıgı Ethnosid ve Tehcir politikalar) // http://kumukia.ru./article-94.html
A. CAFEROĞLU . Türk Kavimleri. Ankara.1983.
Pr.Dr. Ç. Pekacar, “Kumuk Türklerinin Ansiklopedik Âlimi, Eğitimci, Yazar ve Şair Abusupiyan”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 9 TDK 2000, s.16.
Mirza Bala, “Kumuklar”, MEB. İslam Ansiklopedisi, C. 6 İstanbul 1977, s. 988.
P.S. Dç.Dr. Kamil Aliyev’in 6.Türk Dünyası Basın Mensupları Buluşması’ndaki konuşması (17-18 Temmuz 2012 tarihlerinde Yalova,da gerçekleştirilmiştir)
