–Бизин яшавубузда ва адабиятыбызда Анвар не даражададыр, огъар не багьа бересиз?

 

Профессор Абдулгьаким Гьажиев:

 

– Мени аслу ишим, касбум халкъны авуз яратывчулугъу, маданияты, тарихи булан байлавлу. Шону учун да мен къумукъ юртланы кёбюсюнде болгъанман, фольклор жыйгъанман. Къайсы юртгъа барсам да, Анвар Гьажиевни поэзиясын халкъ оьтесиз кёп сюегенге мюкюр болгъанман. Мен оьзюм Анварны поэзиясын нечик сюегенни айтгъанча, ону халкъ нечик сюегенни айтмакъны маънасы артыкъдыр ва шо ёрукъда бир нече мисал гелтирейим.

Буглен юртда Агьмат Гьазанов (Аллагь рагьмат этсин) деген тамаза булан ёлукъдум. Ол ажайып кёп фольклор ва адабият асарланы биле эди. Гёнгюнден айта эди. Анварны «Къайсар Къалабузаровун» да ол гёнгюнден айтды. Ботаюртлу Завур Гьажиев юрт клубларда «Аллагьыма иш гюн» деген сатиралы шиърусун охуйгъанда тынглавчулар кюлеп къатып къала эди. Муцалавулда бийик багъананы башына илинген репродуктор бар эди. Биз онда интернатда охуйгъанда шондан таба Анварны партиягъа язгъан йыры эшитилсе, партия, партия деп, тапарланып къыргъа чыгъып, шогъар тынглай эдик. «Эсге геле заманлар», «Аман досум…» ва башгъа йырлары, халкъ йырлагъа айланып, гьали де йырлана. Оьзюню яратывчулугъу булан ол арабызда гьали де яшай. Анвар арабызда Анварны жаны бар! Муна ону даражасы.

 

Алим, жамият чалышывчу Салав Алиев:

 

– Мени булай эсиме геле. Анвар – совет девюрдеги бизин поэзияда Йырчы Къазакъдан сонг девюр натижалап, адабиятны гелишин топлап, огъар ажайып къужурлу, оьр инсаплыкъ ва чебер къудратлыкъ гелтирген шаир. Анвар йимик шаирлер сёз де, тил де, келпет ойчулукъ да нечакъы сыйлы буса да, негер буса да къуллукъ этмек учун язагъан адамлар болма болмай. Олар, бу тайпа шаирлер – гьакъ герти пагьмуну, гьакъ герти сёздеги келпетни, олай да язывну законларына бойсынып язагъан шаирлер. Анварны мен шолай шаирлерибизден гьисап этемен. Язывчуланы союзунда, «Дослукъну» редактору болуп ишлейгенде мен ону яхшы таныдым. Кабинетинде кёп тюрлю темалагъа лакъыр этегенибиз бугюн йимик эсимде. «Адабият туташ абат алсын учун шону гелишдиреген гьар язывчуну оьз илгьамчысы болма герек», – дей эди ол. Сонг оьзюнден сорап билдим, илгьамчылыкъ – плеяда, узатывчу, адабиятны толумлашдырывчу, доллашдырывчу. Анвар бир керен, Йырчы Къазакъгъа багьа бере туруп: «Къазакъ, гертиден де, мингсув ичгендей минг тармакъдан дагьни алып яза болгъан», – деген эди. Бырынгъыда Хазар денгизге, Каспийге Мингсув дей болгъан. Мени гьисабымда Анвар – бары оьз хасияты, яратывчулугъу булан, къайпанмас гертилиги булан бизин девюрдеги Къазакъны йимик адам. Шону учун, бир девюрде яшагъан адамлар болмакъ борч тюгюл. Неге десек, ругь культура, поэзия, пасигьлик ва ойчулукъ йылланы дазусуна сыйышмай. Герти пагьму йыл дазуланы билмей. Оьз заманындан оза ва гележекге алгъасай. Анварны бизин адабиятдагъы ерин, даражасын мен шулай гёрме сюемен. Совет девюрде къумукъ адабиятда, поэзияда «Авузгъа бош акъ бабиш», ата юртуна, Къазакъгъа багъышлангъан лирикасына тенг гелер дагъы асарлар болуп битсе тамаша. Бизин наслулар Анварны, Аткъайны, «Мен оьктеммен» деген хабарыны, А-П.Салаватовну, А-В.Сулеймановну «Днепрни игити» деген шиърусуну, З.Батырмурзаевни яратывчулугъуну гючлю таъсири булан оьсген.

Ойлашмай болмайсан. Бугюнгю бизин поэзиябызда Анварны ондан сонг узатывчуларын айтсакъ, олар кимлер болмакъ бар? Кимлердир узатывчулары, илгьамчылары? Шо соравгъа жавап бермек учун биз М.Атабаевни,  Ш-Х. Алишеваны, Бадрутдинни, А.Жачаевни, С.Мамаеваны, К.Казимовну ва олагъа ошагъан башгъа шаирлерибизни яратывчулугъуна агьамият берип, тергевлю болма ва ахтарывчулар болма герекбиз. Оларда биз бугюнлюкню танглап къоймай, гележегибизни гёрме гьасирет турма тарыкъбыз.

 

Профессор Забит Акавов:

 

– Анваргъа байлавлу берген соравунг мени эсиме Магьаммат Атабаев Аткъайны гьакъында язгъан сёзлени гелтирди.

 «Аткъай бизин къартыбыз,

Барыбыздан да нартыбыз.

Аткъайдан айрылсакъ,

Не болажакъ артыбыз?!» – деп язгъан эди ол. Айтагъаным, 20-нчы–90-нчы йылланы мезгилинде бизин адабиятны оьсюв даражасын аслу гьалда белгилейген уьч нартыбыз бар эди. Анвар, Аткъай, Абдулвагьап Сулейманов. Бар эди демегим, оланы бугюнюбюз де инкар этме болмай. Неге тюгюл де, айрокъда гьалиги заманда олар бизин миллетни менлигин яхшы белгилей деп эсиме геле. Уьч де шаирибиз бизин агъачкъомузну уьч къылы йимик башгъа-башгъа макъамлар булан, айры-айры, оьзлеге хас хаты булан бизин халкъны англавуна сингген. Оланы бир-биринден айырып сёйлемеге де къыйын бола. Алып къарасакъ Абдулвагьапны, миллетни къысматы гьакъында эпос къайдалар булан яшавун суратлай эди. Аткъай буса тарихни, айрокъда бизин миллетни тарихини нечесе къатлавларын, байлы­гъын оьзюнден таба халкъгъа береген уллу хазна эди. Анваргъа гелгенде шиъруну, къапиялы сёзню устасы, пагьмусу, оьзюне тенглешдирип болмасдай чарлангъан тили булан, шаршар сувлар йимик агъагъан,  инчесаниятлы лирикасы булан халкъны юрегине сингген эди. Мен эсгерген уьч де нартыбыз оьзлени яратывчулугъу булан бизин миллетни адабиятын, поэзиясын, маданиятын лап оьр даражагъа етишдирдилер. Бугюн бизге шолай пагьмулар етишмейгени бек аччы болуп тие. Вассалам.

 

Шаир Бадрутдин Магьамматов: 

 

– …Кёстекни эки ярып оьтеген сувну боюнда субай оьсген акъ таллар бар. Юрт­ну уьстюнде тувагъан ай булан гюнешни биринчилей сезеген шо таллар къомузну перделери йимик тюз тизилген. Балики, олар тангны тазалыгъыны гьакъында язылгъан бир уллу йырны сатырларыдыр.

Дагъыстанны халкъ шаири Анвар Гьажиевни яратывчулугъун уьстденсув буса да гёзден гечирип чыкъсанг, шу суалгъа жавап гьазир. Анадан шаир болуп бирев де тувмай. Магъа: «Шаирни шаир этеген недир?» – деп сораса, мен: «Нарыстаны гёзьяшы йимик таза юрек, тувгъан ерине, халкъына бакъгъан гьасиретли сююв», – дер эдим. Жагьил вакътисинден тутуп, Анварны юрегинде шаирликни гёзел дюньясына гьасиретлик ата юртундагъы шо акъ таланы терен сырлы вахыллавундан, оланы башларын къызартып тувагъан тангны шавласындан, силкинип къыр тавукъ учгъанда, яшыл бутакълардан тёгюлеген чыкъланы тазалыгъын сезмекден таба къабунгъандыр деп ойлайман. Бара-бара шо биринчи сюювню ярыгъы йырлагъа айланып, Кёстекден оьтюп, сав Дагъыстангъа, ондан да оьтюп Мамай Тёбеге, Эдил булан Лена бойлагъа яйылгъан. Шо къанатлы отну ярыгъы гёзлерине ярыкъ къошгъан досланы санаву бугюн «гюндеги учгъунлар чакъы, шаирни умутлары чакъы» кёп.

Гьайран иш тюгюлмю: Анварны гёмеген шо салкъын гюн Кёстекни кёгюнде, шаир булан савбол этме чыкъгъандай, Ай да, Гюн де бирче ёлукъгъан эди. Аяз кёкде кёп сийрек болагъан раслашыв.

Шаирни насиби оьз халкъыны огъар бакъгъан сюювю булан оьлченедир. Анвар Гьажиевни бютюн оьмюрю насипли болгъанда йимик, ахыры да халкъ сукъланардай болду.

Биринчилей, шаир оьзю тувгъан, оьзюн оьсдюрген, оьзю йырлагъан ата юртуна къайтды. Ёл ягъада къабуру болмакъ яхшы белгиге ёрала гелген. Анвар эки дюньяны – Европа булан Азияны байлайгъан уллу ёлну ягъасында гёмюлдю. Шаирни ёлу – айланч-къуйланч кёп авур ёл. Савлагъа юрек дертин англатып болмай бавру ярылгъан Къазакъны, Абусупиянны, Темирболатны къабурлары ёкъгъа гёре, къыйналгъан гюнлерде юреклерин солкъ этме Анвар устазыбызны уьстюне сама чыгъарлар. О да гележек наслуланы насибидир.

Экинчилей, оьзю сав заманда Анвар ата юрту Кёстекники эди буса, гьали энни Кёс­тек Анварныки болду. Саламат, сююмлю шаирни тийишли даражада гьюрметлеп, кёстеклилер оьзлени абурун кёклеге чы­гъардылар. Олагъа – минг макътав!

Уьчюнчюлей, ат туягъын тай басар дегенлей, Анвар оьзюню артында шаир къоюп гетди. Къушлар къайсылай учса да, уясында гёргенин йырлар дейлер. Кёп бала къушланы къанатларын къатдыргъан, учма тюз ёл гёрсетген Анварны ожагъында тувуп оьсген уланы Багьавутдин, атасыны къаламын ерге тюшме къоймай.

Кёстекни эки ярып оьтеген сувну боюнда субай оьсген акъ таллар бар. Юртну уьстюнде тувагъан йылы ел булан гюнешни биринчилей сезеген шо таллар, балики, Анварны йырларын шыбышлайдыр…

 

Инженер-къурувчу Ганнибал Азизов:

 

– 1967-нчи йыл. «Дагестанавтодор» деген бирлешивню проект бюросуну начальниги болуп ишлейген вакътим. Машинимни гьайдайгъан Гьажи даим шиъру китаплар охуй туруп бола. Мен олтургъанда, тез китапны бардачокгъа да салып, оьз ишин юрюте. Бир гезик:

– Мунча къаныгъып не китаплар охуйсан?– деп сорадым.

–Шиърулар, – деди гьазиринде ол. Алып къарайман. Магьаммат Атабаев, Шарип Албериев, Абдулвагьап Сулейманов…

– Олардан Анвар гючлю деп эшитгенмен, тек китабын табып болмай тураман,–деди ол.

Ону бу сёзлеринден сонг кёп ойлашдым. Шаирлени коллективиме чакъырайым деген ой юрегиме тюшдю. Гьажиге де айтдым, коллективге де билдирдим. Бек рази болдулар. Язывчуланы союзуна биринчилей бараман. Экинчи къабатгъа минип эшикни ачгъандокъ, бирев къаршы болду. Саламлашгъан сонг: «Магъа шаир Анвар тарыкъ», – дедим. «Менмен шо Анвар, – деди ол, – нечик чыкъдынг, ювугъум, айт чы», – деп иржайды.

Мурадымны айтгъан сонг ол коллективде нече адам барны, къайсы миллетлер барны сорады ва бек гелербиз деди. Белгиленген гюнге оьзю булан дёрт шаирни де алып гелди, лакъыр этдик, шиъруларын охуду, коллективге китаплар савгъат этди. Шо гюн бизин коллектив учун уллу байрам эди. Мен Анварны шаир гьисапда Йырчы Къазакъгъа ювукъ этип саламан. Бек пагьмулу шаир.

 

 

 

Бу бетни гьазирлеген

Яраш БИЙДУЛЛАЕВ.