Алдан берли районну экономикасында ашлыкълар оьсдюрюв, юзюмчюлюк булан бавчулукъ, овощлар болдурув ва шолай да, гьайванчылыкъ булан къушчулукъ мердешли тармакълар болуп гелген.
Бугюн райондагъы уллу ва гиччи 14 муниципал къурулувларыны дазуларыны ичинде 78110 адам яшай.
Алмашынывланы четим девюрюнде районну социал-экономика тармагъында етишилген натижалар тергевню тартмай болмай. Артдагъы эки йылны ичинде, тюзлюк бойда ерлешген районланы арасында эсгерилген район ерли экономиканы оьсдюрювде ва яшавлукъда онгайлыкъланы болдурувда ал сыдырада токътагъаны да кёп затны гьакъында айта.
Шолайлыкъда, 2014-нчю йылгъа белгиленген борчланы яшавгъа чыгъарывгъа бакъдырылгъан гьаракатда да къарабудагъгентлилер къыйынлыкълагъа бойсынмай чалышагъаны гележек учун инамлыкъны тувдура.
Районну ичинде республикабыз учун лап да агьамиятлы деп белгиленген милли борчланы талапларын яшавгъа чыгъарыв толу кюйде якълав табагъаны да шону ачыкъдан ташдыра демеге ярай.
Уьстде эсгерилген ва шолай да башгъа тюрлю масъалалагъа байлавлу болуп бизин мухбирибиз бугюнлерде Къарабудагъгент район администрацияны башчысы Агьмат Гьажиев булан этген лакъырлашыв тёбенде охувчуларыбызны тергевюне бериле.
– Агьмат Абдулмежитович, мен бизин лакъырлашывубузну юрт хозяйствону асувлулугъу гьакъда башламагъа сюер эдим. Къарабудагъгент районну топуракъларында, оьзге районлар булан тенглешдиргенде, шону учун бир къадар онгайлыкълар да ёкъ тюгюл. Районну ортасындан «Кавказ» федерал трасса, темир ёл, сув юрюйген уллу КОР татавул оьте ва шолай башгъа имканлыкълар бар. Шолар гьар гюнлюк ишде, гьаракатда некъадар къоллана?
– Оьзюм де бир башлап сизден мен шо соравну къаравуллагъан эдим. Гертиден де, Къарабудагъгент районну топуракъларын асувлу кюйде къолламакъ учун имканлыкълар аз тюгюл. Тек бир зат четим эте, техника етишмей. Неге тюгюл, юрт хозяйство продукцияны багьасындан эсе, юрт хозяйство машинлени-техниканы багьалары гьатдан оздурулуп артдырыла. Шо саялы агропромышленный тармакъны оьсдюрме ва уллу майданланы къол загьмат булан ишлетип, бары да борчланы яшавгъа чыгъарма четим экени белгили.
– Районда юрт хозяйство продукция оьсдюрюв булан машгъул болагъанлар кимлердир?
– Къарабудагъгент районда юрт хозяйство продукция оьсдюрюв булан машгъул болагъан тайпалар, умуми кюйде алгъанда, 14945 онгача иш гёреген адам ва 32 уллу предприятие машгъул бола. Бизде – 413 сабанчы-фермер агьлю ва шолай да 14,5 минг ЛПХ (кёмекчи къошум агьлю хозяйство) чалыша.
– Юрт хозяйство агьамияты булангъы майданларыгъыз нече гектар бар?
– Юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъларыбызны умуми майданы 83,737 минг гектар бар.
– Сюрюлеген ерлени майданы нече гектаргъа етише?
– Шоланы арасындан айырып айтсакъ, 26729 гектары сюрюлеген топуракълар санала.
– Ишлетилинеген ерлер кимлеге бериле?
– Муниципал къурулувларыны, сабанчы-фермер хозяйстволаны ва оьзге тюрлю юрт хозяйство предприятиелени, къоллавчуланы гьажатлары учунгъу къоллавунда.
– Агьмат Абдулмежитович, сюрюлеген гектарланы барысы да толу кюйде пайдаландырыламы?
– 19786 гектары ишлетилинип тура. Шо бола сюрюлеген топуракъларыбызны 74 проценти.
– Къалгъан ерлер неге ишлетилинмей?
– 7 минг гектаргъа ювукъ майданны ерли талапланы гьисапгъа алып топуракъланы башгъа даражагъа чыгъармакъ учун къойгъанбыз.
– Агьмат Абдулмежитович, районда болдурулагъан умуми ич продуктну оьсювю рази къалдырамы?
– 2014-нчю йылны биринчи яртысында районну ичинде, умуми кюйде алгъанда, 1,089664 миллиард манатны оьлчевюнде гьар тюрлю продукция болдурулгъан.
– Сиз нечик ойлашасыз, шо кёпмю яда азмы?
– Озокъда, аслу натижалар гюзден сонг чыгъарылагъаны гьакъ. Буса да, сиз сорагъандан сонг ачыкъ этип айтайым, бу йыл районда 2, 898200 миллиард манатны къадарында продукция болдурма гёз алгъа тутулгъан.
– Бугюнлерде районну авлакъларында не йимик ишлер оьтгериле?
– Юрт хозяйство оьсюмлюклени тюшюмлери къайтарыла, жамият гьайванчылыкъгъа къышлавну къурумлу оьтгермек учун емлер гьазирлене, юзюм, емиш, овощлар къайтарыла. Гюзлюклени чачыв давамлаша…
– Юзюмлюклени орнатывгъа байлавлу не айтмагъа боласыз?
– Бу йыл язбашда районда 83 гектарда юзюмлюклер орнатылгъан эди, гюзде дагъы да 253 гектаргъа орнатмагъа умут этиле. Шону булан бирче 50 гектаргъа ювукъ майдангъа емиш тереклер орнатма къаст бар.
– Агропромышленный тармакъны янгыртывгъа байлавлу дагъы не этиле?
– Уллубийавулда 200 сыйыр сыягъан аранлар ишленген, Къарабудагъгентде 250 эт учун оьсдюрюлеген гьайвангъа 5 ферма къурулгъан. Артдагъы вакътилерде районда теплицаларда овощланы оьсдюрювге тергев берилегени гьакъда да айрыча эсгермеге тюше. Балыкъчылыкъ булан машгъул болагъанланы ругьландырмакъ учун да иш гёрмеге тюше. Демек, Евросоюзгъа гиреген ва оьзге тюрлю пачалыкъланы Россиягъа йиберилеген малларын токътатылывуна байлавлу болуп районну ичинде болдурулагъан юрт хозяйство продукцияны оьлчевлерин ва сан янын къолайлашдырывгъа тергев арта. Шо саялы да, республикабызны ва пачалыкъны башчыларыны янындан оьсдюрюлген продукцияны сакълавгъа салывгъа, ишлетивге ва сатывгъа чыгъарывгъа кёмек болур деп умут этилегени негьакъ болмас деп ойлайман.
– Районну экономикасыны промышленный тармагъындагъы гьал нечикдир?
– Бизин районну промышленный тармагъын оьсдюрюв лап да агьамиятлы милли проектлени талапларын яшавгъа чыгъарыв булан тувра байлавлу демеге ярай. Шону учун Уьйташ участкада 3 инвестиция проектге деп 200 гектар ер гёрсетилинген. М. Гьажиевни атындагъы ОАО (ябыкъ кюйде иш гёреген акционер жамият) шонда къурулуш маллар чыгъарагъан заводну къура. «Агрико» деген логистика центрны къурулушу да давамлаша. Къарабудагъгентде цемент завод учун 150 гектар ер айырылгъан…
– Экономиканы, яшавну оьсювюн орта класны амалгъа геливю ташдырагъаны гьакъда белгили. Районда далапчылыкъны оьсювю гьис этилеми?
– Увакъ ва орта далапчылыкъ булан доланагъан районда 2334 гиччи предприятиелер ва айрыча иш гёреген адамлар бар. Бу йылны биринчи яртысында шоларда 1 миллиард 200 миллион манатгъа ювукъ мал айландырылгъан.
– Шо кёпмю яда азмы?
– Оьтген йылны шо вакътиси булан тенглешдиргенде 289 миллионгъа кёп болгъан.
– Шолай натижалар рази къалдырамы?
– Къалдырмай. Дагъы да къолай болажакъ эди, эгер де сабанчылагъа, юртлу загьматчылагъа учуз енгил кредитлер бериле эди буса. Сонг да, болдурулагъан малланы сатывгъа чыгъарывда четимликлер тувулуна. Шо эки де масъала чечилсе, озокъда, кёп узакъ къалмайлы, далапчылыкъны натижалары белгили кюйде артажагъы шекликни тувдурмай.
– Районда ватандашланы яшавлукъ майданлар булан таъмин этив нечик салынгъан?
– Бу йылны биринчи яртысында, бир адамгъа гьисап этгенде, гьарисине 21,4 квадрат яшавлукъ майдан болдурулгъан. Умуми кюйде айтгъанда, 6930 квадрат метр пайдаландырывгъа берилген. Къышны алдында яшавлукъ майданлар дагъы да къолай болажагъы гьакъ.
– Районда экономика ва яшавлукъ масъалаланы яшавгъа чыгъармакъ учун белгиленген акъча маялар некъадар гёрсетиле, шолар асувлу пайдаландырыламы?
– Бу йылны биринчи яртысында район бюджетге 605, 4 миллион манат акъча тюшген, шону 476,9 миллиону – республика бюджетден таба кёмекге берилгени. Оьтген йылны шо вакътиси булан тенглешдиргенде, гьар тюрлю бюджетлеге гелеген къошумлар 18 процентге артгъаны гьакъда да айрыча эсгермеге тюше. Озокъда, алдагъы йылдан эсе, бу йыл харжлар асувлу пайдаландырыла. 2013-нчю йылны биринчи яртысы булан тенглешдиргенде харлылыкъ-дотационность эки керен кем болгъан.
– Нечик?
– «Обеление экономики» деген агьамиятлы проектни талаплары районда яшавгъа чыгъарыла. Экономиканы яшыртгъын тармагъын аян этив бюджет ва шолай да налог жыйымланы оьлчевлерин къолайлашдыра. Сонг да, районда бу йылны башындан тутуп, ватандашланы ва предприятиелени пачалыкъ, муниципал къуллукъларын кютюв булан машгъул болагъан МФЦ (многофункциональный центр) ишлеме башлагъаны да коррупцияны алдын алма кёмек эте. Айтмагъа сюегеним, йылны ахырына таба натижалар дагъы да къолай болажакъ деп къаравуллана.
– Налоглар тёлейгенлени санаву рази къалдырамы?
– Яшырмагъа тарыкъ болмай, артдагъы йылларда далапчылыкъ булан машгъул болагъан тайпалар гелимлерин налоглардан яшырмагъа амракъ болгъан. Шону алдын алмакъ учун районда тийишли тергевлер оьтгериле, увакъ ва орта бизнес налог къурумларда гьисапгъа алына. Шолайлыкъда, 586 топуракъ участка ва 767 капитал къурулушлар да арт вакътилерде налог къурумларда гьисапгъа алынгъан.
– Районда маячыланы (инвесторлар) харжлары некъадар къолланагъаны гьакъда айтмагъа бажарыламы?
– Инвестиция проектлени къайсы не ерде яшавгъа чыгъарылагъаны гьакъда мен уьстде де айтдым. Шону учун йылны биринчи яртысында 260 миллион манат харжланма тарыкъ эди буса, харжлангъаны 264 миллион манат бола.
– Агьмат Абдулмежитович, районну социал-экономика якъдан оьсдюрювню программасында белгиленеген борчлар толу кюйде яшавгъа чыгъарылажакъ деп айтмагъа бажарыламы?
– Мен уьстде де эсгерген кюйде, районда экономиканы ва яшавну оьсювюне болушлукъ этеген лап да агьамиятлы 10 да милли борчну талаплары къурумлу кюйде яшавгъа чыгъарыла бара демеге ярай. Бизин райондагъы 2013–2017-нчи йыллагъа белгиленген программаны талаплары да борчланы оьз болжалларында ва сан яны булан яшавгъа чыгъарма кёмек эте. Озокъда, умутлар – уллу, хыяллар – хыйлы дегенлей, бары да масъалаланы айлана ягъыбызда болуп турагъан алмашынывлагъа гёре тетиксиз чечмеге бажарылмайгъаны гьакъ. Тек, шогъар да къарамайлы, район 2014-нчю йылны алдан эсе къолай натижалар булан тамамлажагъы шекликни тувдурмай.
Лакъырлашывну язгъан ва гьазирлеген
Къ. КЪАРАЕВ.
