Институтну директоруну заместители, тарих илмуланы кандидаты Магьамматрасул Ибрагьимов илму конференцияны ачды ва юрютдю. Ол эсгерген кюйде, Солтансайит Къазбековгъа багъышлангъан бу конференция гетген йыл болма герек болса да, бир тюрлю себеплеге гёре шо агьвалатны белгилев 2014-нчю йылгъа чыгъарылгъан.
Солтансайит Къазбековну гьакъында ол берген англатывдан сонг конференциягъа жыйылгъан илму къуллукъчулар, тарих илмуланы кандидаты Гь.Какагьасанов, тарих илмуланы доктору М.Мирзабеков, тарих илмуланы кандидаты Р.Жамболатов, Ж.Къоркъмасовну атындагъы фондну председатели Гь.Адилов, филология илмуланы кандидаты З.Магьамматов, Ботаюрт орта школаны муаллими Х.Алисолтанова, филология илмуланы доктору А.Гьажиев докладлар этдилер.
Сёйлевлерде айтылгъан кюйде, 20-нчы юз йыл тарихде айрыча ер тута. О юз йылны биринчи яртысында эки дюнья даву, эки инкъылап, бир ватандаш дав болгъан. Шо агьвалатланы бир якъгъа ян тартып къыймат бермек дурус болмас. Совет девюрде инкъылапчыланы макътап, олагъа оьр къыймат берилип турду. Гьали, девюрлер алышынгъанда, тарихчилени кёплери инкъылапчыланы гьаракатын ерге уралар, оланы яшавун яхшы янгъа алышдырма герек деген муратлары янгылыш болгъан деп токъташдыралар. Инкъылапчылар оьзлени заманыны алдынлы адамлары болгъанны, олар оьр даражада билимли ва пагьмулу адамлар болгъанны унуталар.
Гертиден де, инкъылапчыланы аслу мурады къарангылыкъда тургъан халкъгъа билим бермек, оланы яшав гьалын яхшылашдырмакъ болгъан. Шо оьзлер гёз алгъа тутгъан муратгъа етмек учун олар инг де аявлу жанларын да аямагъанлар. Оланы барысыны да яшлай яшаву къыркъылма да къыркъылгъан. Инкъылапчылар гьисап этген кюйде, дюнья культурагъа къуршалмагъан, оьз культурасы ёкъ халкъ – языкъ халкъ. Совет республиканы биринчи декретлери де культураны оьсдюрювге багъышлангъаны негьакъ тюгюл.
Бугюнгю бизин яшавубуздагъы гьал шо токъташдырыв дурус экенни исбатлай. Инкъылапны вакътисинден сонг юз йыллар гетип тура буса да, 2014-нчю йыл культураны йылы деп белгиленген. Тийишли даражада культурабыз бар буса, культураны масъаласы бугюн уьлкеде агьамиятлы масъалаланы бириси гьисапланмас эди деп ойлайбыз.
Солтансайит Къазбековну чалышывуна байлавлу илму конференцияда бир-бир янгылыкълар да айтылды. М.Мирзабеков эсгерген кюйде, Солтансайит Къазбеков башлап эсэрлени партиясына гире болгъан. 1918-нчи йылны июн айында болгъан эсэрлени большевиклеге этген къаршылыгъындан сонг, ол оьзюню къысматы, чалышыву гьакъында ойлашма башлай ва эсэрлени сыдырасындан тайып, большевиклени программасын къабул эте.
Солтансайит Къазбековну оьлюмюне байлавлу бирдагъы-бир агьвалат мени учун ва башгъа кёплер учун да янгылыкъ болар деп эсиме геле. Конференцияда айтылгъан кюйде, белгили тарихчи ва жамият чалышывчу Шугьайып Магьамматов Тюркиягъа баргъанда, инкъылапны вакътисинде Дагъыстангъа гелген тюрклени башчысы болгъан Казимбей булан ёлукъгъан. Солтансайит Къазбековну къысматына байлавлу Лавашада болгъан агьвалатны гьакъында сорагъанда, Казимбей булай жавап берген: «Биз Солтансайитни оьлтюрме сюймей эдик. Ону биз тутгъанда, ол бизге къаршы сёзлени айтып, къычырып башлады. Офицерлени бириси ону хорлавун гётерип болмай, огъар тапанча урду», – деген.
Гётерилген пикру тюзмю-тюгюллю – билме къыйын, тек С.Къазбеков, ахтарыв иш юрюлмей, суд болмай оьлтюрюлгени белгили.
Жамият чалышывчу, Ж.Къоркъмасовну атындагъы фондну ёлбашчысы Гьюсен Адилов республика архивден тапгъан материалгъа гёре, Къасумгент райондан 200-ден де къолай адам къол салып Магьачкъалагъа кагъыз гелген. Шо кагъызда Къумукъ театргъа С.Къазбековну атын бермек таклиф этиле.
Солтансайит Къазбеков тавлар элини инкъылабыны башчысы болма бары да имканлыкълары бар адам болгъанны гьакъында сёйлегенлер барысы да айтдылар. Шолай даражадагъы адамны Магьачкъаланы орамына къоюлгъан атын республиканы оьлтюрюлген ич ишлер министрини атына алышдыргъаны тамашалыкъ тувдура. Шо гьакъда Гь.Адилов къайнашып сёйледи. Гертиден де, бу милли масъала тюгюл. Белгили инкъылапчыны, жамият чалышывчуну атын тайдырмаса, министрни атын къоймагъа Магьачкъалада дагъы орам табылмагъан буса ярай. Нечик алай да, масъала эришивлю кюйде къалып тура.
Конференцияны ортакъчысы, шу агьвалатны онгаргъанланы бириси, экономика илмуланы доктору профессор Расул Къадиев конференцияда ортакъчылыкъ этгенлеге С.Къазбековну ватаны ботаюртлуланы атындан баракалла билдирди.
Илму конференция Дагъыстанны Башчысына Магьачкъаланы орамына С. Къазбековну атын алдагъы кююнде къоймакъ деген масъалагъа къарамакъны тилеп къарар къабул этди.
Солтансайит Къазбековну гьакъында ол берген англатывдан сонг конференциягъа жыйылгъан илму къуллукъчулар, тарих илмуланы кандидаты Гь.Какагьасанов, тарих илмуланы доктору М.Мирзабеков, тарих илмуланы кандидаты Р.Жамболатов, Ж.Къоркъмасовну атындагъы фондну председатели Гь.Адилов, филология илмуланы кандидаты З.Магьамматов, Ботаюрт орта школаны муаллими Х.Алисолтанова, филология илмуланы доктору А.Гьажиев докладлар этдилер.
Сёйлевлерде айтылгъан кюйде, 20-нчы юз йыл тарихде айрыча ер тута. О юз йылны биринчи яртысында эки дюнья даву, эки инкъылап, бир ватандаш дав болгъан. Шо агьвалатланы бир якъгъа ян тартып къыймат бермек дурус болмас. Совет девюрде инкъылапчыланы макътап, олагъа оьр къыймат берилип турду. Гьали, девюрлер алышынгъанда, тарихчилени кёплери инкъылапчыланы гьаракатын ерге уралар, оланы яшавун яхшы янгъа алышдырма герек деген муратлары янгылыш болгъан деп токъташдыралар. Инкъылапчылар оьзлени заманыны алдынлы адамлары болгъанны, олар оьр даражада билимли ва пагьмулу адамлар болгъанны унуталар.
Гертиден де, инкъылапчыланы аслу мурады къарангылыкъда тургъан халкъгъа билим бермек, оланы яшав гьалын яхшылашдырмакъ болгъан. Шо оьзлер гёз алгъа тутгъан муратгъа етмек учун олар инг де аявлу жанларын да аямагъанлар. Оланы барысыны да яшлай яшаву къыркъылма да къыркъылгъан. Инкъылапчылар гьисап этген кюйде, дюнья культурагъа къуршалмагъан, оьз культурасы ёкъ халкъ – языкъ халкъ. Совет республиканы биринчи декретлери де культураны оьсдюрювге багъышлангъаны негьакъ тюгюл.
Бугюнгю бизин яшавубуздагъы гьал шо токъташдырыв дурус экенни исбатлай. Инкъылапны вакътисинден сонг юз йыллар гетип тура буса да, 2014-нчю йыл культураны йылы деп белгиленген. Тийишли даражада культурабыз бар буса, культураны масъаласы бугюн уьлкеде агьамиятлы масъалаланы бириси гьисапланмас эди деп ойлайбыз.
Солтансайит Къазбековну чалышывуна байлавлу илму конференцияда бир-бир янгылыкълар да айтылды. М.Мирзабеков эсгерген кюйде, Солтансайит Къазбеков башлап эсэрлени партиясына гире болгъан. 1918-нчи йылны июн айында болгъан эсэрлени большевиклеге этген къаршылыгъындан сонг, ол оьзюню къысматы, чалышыву гьакъында ойлашма башлай ва эсэрлени сыдырасындан тайып, большевиклени программасын къабул эте.
Солтансайит Къазбековну оьлюмюне байлавлу бирдагъы-бир агьвалат мени учун ва башгъа кёплер учун да янгылыкъ болар деп эсиме геле. Конференцияда айтылгъан кюйде, белгили тарихчи ва жамият чалышывчу Шугьайып Магьамматов Тюркиягъа баргъанда, инкъылапны вакътисинде Дагъыстангъа гелген тюрклени башчысы болгъан Казимбей булан ёлукъгъан. Солтансайит Къазбековну къысматына байлавлу Лавашада болгъан агьвалатны гьакъында сорагъанда, Казимбей булай жавап берген: «Биз Солтансайитни оьлтюрме сюймей эдик. Ону биз тутгъанда, ол бизге къаршы сёзлени айтып, къычырып башлады. Офицерлени бириси ону хорлавун гётерип болмай, огъар тапанча урду», – деген.
Гётерилген пикру тюзмю-тюгюллю – билме къыйын, тек С.Къазбеков, ахтарыв иш юрюлмей, суд болмай оьлтюрюлгени белгили.
Жамият чалышывчу, Ж.Къоркъмасовну атындагъы фондну ёлбашчысы Гьюсен Адилов республика архивден тапгъан материалгъа гёре, Къасумгент райондан 200-ден де къолай адам къол салып Магьачкъалагъа кагъыз гелген. Шо кагъызда Къумукъ театргъа С.Къазбековну атын бермек таклиф этиле.
Солтансайит Къазбеков тавлар элини инкъылабыны башчысы болма бары да имканлыкълары бар адам болгъанны гьакъында сёйлегенлер барысы да айтдылар. Шолай даражадагъы адамны Магьачкъаланы орамына къоюлгъан атын республиканы оьлтюрюлген ич ишлер министрини атына алышдыргъаны тамашалыкъ тувдура. Шо гьакъда Гь.Адилов къайнашып сёйледи. Гертиден де, бу милли масъала тюгюл. Белгили инкъылапчыны, жамият чалышывчуну атын тайдырмаса, министрни атын къоймагъа Магьачкъалада дагъы орам табылмагъан буса ярай. Нечик алай да, масъала эришивлю кюйде къалып тура.
Конференцияны ортакъчысы, шу агьвалатны онгаргъанланы бириси, экономика илмуланы доктору профессор Расул Къадиев конференцияда ортакъчылыкъ этгенлеге С.Къазбековну ватаны ботаюртлуланы атындан баракалла билдирди.
Илму конференция Дагъыстанны Башчысына Магьачкъаланы орамына С. Къазбековну атын алдагъы кююнде къоймакъ деген масъалагъа къарамакъны тилеп къарар къабул этди.
