Рашит ГЬАРУНОВ
Гьалиден эки-уьч йыл алдын биз масхара-герти булан, «Охуйгъанлардан язагъанлар кёп болуп бара» деп язгъан эдик. Шо заманны ичинде, юртларда болуп, китаплар булан яда китапларсыз халкъ булан ёлугъа туруп, гьали охуйгъанлар къалма да къалмагъан экен, деген ойгъа гелип турабыз.
Китап тюкенлердеги сатывгъа къарагъанда да, шо пикрубуз гючлене. Орусча язылгъан китаплар аз-кёп охула буса да, милли тиллердеги китапланы ачып къарайгъанлар сийрек ёлугъа. Гьатта язывчулар оьзлер де бир-бирини китапларын, газетлердеги, журналлардагъы макъалаларын сама охумайдыр деген ой тувулуна.
Бир-бир къумукъ алимлерибиз, язывчуларыбыз «Ёлдаш» газетни, журналларыбызны да алмайлар. Озокъда, ана тилинде охумайгъанлагъа айып этме ярай. Тек аслу айыпны осал, сай маъналы китап, газет, журнал чыгъарагъанлагъа салма тийишли. Заманны ругьуна, халкъны талапларына жавап береген китапланы, асарланы охувчулары табылмай къалмас эди.
Бир-бир къумукълар (шоланы арасында алимлер, язывчулар да ёлугъа) буссагьатда да «Ёлдашгъа» – «Ленин ёлу», «Тангчолпангъа» «Дослукъ» дейлер. Шо газет де, журнал да атларын алышдыргъанлы 20 йыллар бола. Демек, шолай айтагъанлар артдагъы 20 йылны ичинде ана тилиндеги газетин ва журналын охумайдыр.
Гьалиден 20-30 йыллар алдын Дагъыстан китап издательствода къумукъ тилде чыгъагъан китапланы тиражы эки минглеге ете эди. Гьали буса 300-ден артыкъ тюгюл. Бара-бара шо дагъы да кемиме бола. Неге тюгюл, оьрде эсгерилген кюйде, къумукъча (шолай башгъа дагъыстан тиллерде де) охуйгъанлар аз къалгъан. Неге экен? Себеплер кёп. Аслуларыны уьстюнде токътайыкъ:
Ана тилдеги асарланы сан яны да осал болгъан ва конкуренция да гючленген. Кагъыз китапланы орнун, телевидениеден оьтюп, Интернет елеген. Интернетден охума кёп къужурлу маълуматлар (чебер асарлар да) тапма бола. Къумукъ язывчуланы асарлары олагъа конкуренция этип болмай. Бизин ана тил булан иш гёреген алимлерибиз де, язывчуларыбыз да, журналистлерибиз де орус тилде иш гёреген къалам ёлдашларындан шайлы артда къала. Шогъар да аслу себеплерден бири – къаст этив, алгъа, оьрге талпыныв, тавакеллик ёкълукъ. «Артыкъ къыйналма негер тарыкъ? Яхшы ишлесе де, осал ишлесе де, къыйматлав бир йимик чи», – деп ойлашагъанлар кёп.
Къумукъ тилдеги языв-охув иш тёбенлешип барагъанына лап алдын, озокъда, пачалыкъны милли тиллеге бакъгъан якъдагъы политикасы гюнагьлы. Школаларда йылдан-йыл охув сагьатлар кемитиле. Орус тилдеги Интернет, телевидение де яш наслуну ана тилинден пайдаланывдан арек эте. Дагъыстанда кёп миллетлер яшайгъанлыкъ да ортакъ орус тилни артыкъ кёп къоллама борчлу эте.
Шагьарларда яшайгъан яшлар ана тилинде охуп-язып (кёплери сёйлеп де) болмайгъангъа уьйренип битген эдик. Гьали юртлардагъы яшлар да Интернетни таъсиринден, школада ана тилни дарсларына агьамият кемийгенини себебинден шагьарлы яшлагъа ошайгъан болуп бара.
Ана тилни гележегини гьакъында кюстюнювлю айта бусакъ да, гьалны яхшы янгъа алышдырма бажарылмай тюгюл. Шону учун оьлген совет девюрдеги къайдада иш гёрювню ташлап, янгы заманны талапларына ва ёлларына къыйышывлу ишлеп башлама герекбиз. Шо заман китап ва газет-журнал охуйгъан янгы наслуну санаву да артажакъ.
