Ишден янгы къайтгъан Эзболатгъа агьлюсю Айзанат:

– Гьей, билемисен, уланыбыз Агьматгъа военкоматдан повестка гелгенни? – деп, соравлу къарады.

– Гелген буса не этейик? Барар асгерине де, болжалы битгендокъ, къайтып да гелер. Башгъалар да бара чы. Эл булан болгъан къарагюн де байрам. Тюзю, бузукъ вакътиге чи къаршы бола, – дей Эзболат.

– Яманокъ чалт айланып, не харжлар этип де, яшны асгерге йибермей токътатмагъа герек деп неге айтмайсан? Гёрюп турасан, уллу пачалыгъыбыз СССР-ге гелип турагъан уллу къыйынны. Муну чу бир буччагъында да юрек тынардай парахатлыкъ ёкъ. Уланынгны да гьарангъа енгенмен, – деп, Эзболатгъа тебинди.

– Айзанат, герти айтасан, тек тюз сёйлемейсен: бизинки янгыз тюгюл чю. Бары да уланлар асгерге бармай токътаса, бизин элни аманлыгъын ким сакълар? Уланынгны орнунда мен болгъан бусам, сагъа енгилмес эдим. Нете, ол сакъатмы? Бола буса, болат орнатсын къашына, болмай буса, явлукъ байлатсын башына. Ондан къайры да, яш дейсен. Герти айтмайсан – яшда бармай, къарт болгъанда барамы асгерге? – деп, Эзболат агьлюсюн шо хабардан айырмагъа сюйдю.

Амма Айзанатдан олай тынч айрылмагъа бажарылмай. Не айтса да, Эзболат ону мюкюр этме болмады. Айзанатгъа биргине-бир уланындан аявлу зат ёкъ эди. Гертиси, уьч къызынгны бирисин элтебиз уланынгны орнуна деген буса да, Айзанат рази болмас эди.

Айзанат ичинден, сонг буса эшитдирип къайнаша башлады. Болмагъанда, Эзболат:

– Яхшы, къарарбыз, – деп, бириси уьйге гирип, чечинмеге сюйдю.

– Къарарбызны къой! Яманокъ тез военкоматгъа ёлукъ! – деп, Айзанат Эзболатгъа ёл байлап токътады.

– Яхари, Айзанат! Токъта биразгъа. Чечинейим, жувунайым – эс тапмагъа къой. Мунчакъы алгъасамагъа не бар? Повестканы сувумагъа сама да къой, алгъасагъан сув денгизге етмес, – деп, Эзболат, нечакъы кепи гелмесе де, иржайды, Айзанатны йымышатмагъа сюйдю. Къайдагъы зат.

– Чабакъ сюйсенг, чалт айлан дейген сен тюгюлмюсен? Ондан къайры да, къарайман кююнге, бу иш сагъа кюлкю, магъа буса яс, – деп, эшикден таймагъан кююнде йылап йиберди.

– Чабакъ сюйсенг, чалт айлан дей. Алгъасап айлан демей, – деп, Эзболат муну тюзледи. Сонг йылап турагъан агьлюсюне:

– Алгъасама хари, Айзанат! Уьйге гирип, уьстюме таза опуракълар сама да гиейим, – деди.

* * *

Эзболат шагьаргъа да барып, Байсолтан деген акъча булан не къуллукъну да бажарагъан юртлусуна да ёлугъуп, гече геч къайтды. Эри уьйге къайтгъандокъ, Айзанат:

– Не хабар? – деп соравлу токътады.

– Беш миллион гьазир эт, – деди Эзболат, теренден тыныш алып.

Онгуп гетген сыпатындагъы гёзлеринден учгъунлар чыгъып гетегендей болгъан Айзанат:

– Не зат? Не саялы? Кимге беремен? Мен табып оьсдюрген уланны кимден сатып аламан? Беш миллионгъа чы сайлап бир машин алып бола, – деп, Эзболатгъа ачувлу къарады. Ону гёзлери окълар болуп тура эди буса, тувра Эзболатны гёзлерине къадалажакъ эди.

– Нетейим? Билемен акъчабыз ёкъну да. Излербиз. Ёкъну герек тапдырар дей чи. Оьзюнг англайсан: магъа машин алмайбыз чы, – деп, Эзболат агьлюсюн тергеп токътады.

– Кимге беребиз? Не саялы? – деп, Айзанат акъча табып битгендей Эзболатгъа янгыдан къарышды.

– Волковгъа беребиз, Волковгъа. О да республиканыкине бере. Агьматны орнуна районда адам тапмай, республикадан таба. Англаймысан?

– Амма оруну-оту къалмагъай эди шо урубашчы бёрюлени. Берсенг таба, бермесенг тапмай. Берен-зерени чыкъгъырлар. Танавундан чыкъсын оланы шо халкъны къыйынлары. Сен де къуллукъ этип гелгенсен дагъы…

– Дагъы не этейим?

– Не этежек эдинг? Акъчасыз бажаражакъ эдинг. Башгъалар бажара чы акъчасыз да.

– Акъчасыз бажарылагъан ёлу да бар. Тюзю, аз-маз харжсыз чы шо да болмас. Тек мен шо ёлну айтып эшитдирмеге де сюймеймен, – деп, Эзболат Айзанатны тергеп токътады.

– Не ёл? Не ёл да ярай, амалым, тек харжсыз болсун. Аз-маз харжлар къара къыямат, – деп, Айзанат Эзболатгъа ялынчлы къарады, сонг васваслыкъ этип токътагъан огъар:

– Сагъа айтаман, амалым, сагъа. Не ёлдур? – деп къаныкъды.

– Гьакъылгъа мукъ деп гьакъылдан тайышгъанланы багъагъан азарханадан справка-шагьатнама тарыкъ, – деди Эзболат, къызара туруп.

– Нечакъы да яхшы болажакъ. Шо азархананы баш доктору чу сени къурдашынг Къайырханны иниси Исмайыл. Тегин де бережек. Барындан да яхшысы – шо справка булан чы Агьматны гьамангъа да къояжакъ. Яманокъ чалт алмагъа тарыкъ, – деп, Айзанат шатланып да гетди.

– Акъчасыз да этмежек. Этсе де, Айзанат, шо иш бизге харжсыз да болмажакъ. Шо справкадан акъча берип де къачарны орнуна, уланынгны гьакъылын сатып да, асгерден къалдырмагъа гьазирсен бугъай. Шо шагьатнама-справка булан уланынга, бизге нечакъы хорлукъ гелмеге бола? Онда къулагъынг бармы? Къырыятын сатгъан къыркъ йылдан да онгмас. Къой яшны, башгъалар йимик эки йыл асгер къуллугъун кютюп къайтсын.

– Тилинг де нечик айлана барсын деп? Къуру къырыят, къылыкъ, намус, ягь деп къалгъансан. Халкъ агьлюсюн барлай, ону онгара. Оланы акъчасы да бар, бокъчасы да. Бизин… бизин небиз бар? Къырыятыбыз, намусубуз, ягьыбыз… Бар, оланы берип, къалдыр уланыбызны асгерге йибермей, – деп, Айзанат мысгъыл иржайды, арты булан гьынкъ уруп йылап йиберди.

* * *

Айзанатлар, кёп акъча да берип, уланын асгерге йибермей токътагъанлар деген хабар юртгъа шоссагьат яйылды. Бажарагъанлар шолай эте деп сёйлегенлени Айзанат оьзю эки де къулагъы булан эшите эди. Шо саялы болма ярай, башын шайлы оьрге де гётерген эди. Эзболат буса оьзю этген иш саялы хорлана ва илыгъа эди.

Ялгъан-яллы, герти гёлемсиз буса да, тамчы таш ашар дегенлей, аста-аста ялгъанны янчып, герти гире яшавгъа. Узакъ да бармай, бу «яхшы» ишни Эзболат титирейген аччы яны арагъа чыгъа. Чыкъмагъа да эсде де, ойда да ёкъ, гьали чи болгъан ишни халкъ унута тура дегенде чыгъа. О да булай бола:

– Энни яшны асгерге де элтмей болгъан сонг, он тогъуз йыл да бите тура, биргине-бир уланыбыз. Эзболат аявлум, биринчи яхшылыгъыбыз. Яшны къарайгъан ери де онгсуз ер де тюгюл. Гертиси, къызны анасы бираз енгил адам чы дюр. Буса да къайырмас, къыз исбайы. Исбайы болса, гьакъылгъа аз-маз сай буса да, ёлгъа гете. Гелтирип къоягъан кюйню этсене, амалым, – деп, Айзанат бир де, эки де айтды.

Эзболат уланын яш гёрсе де, кёбюсю гезиклер къатынлар айтагъан тюз болуп чыгъа чы деп, ойлу токътады.

Биринчи гезик: «Алгъасамагъыз, къызгъа сорап къарайыкъ», – деген хабар гелгенде, Айзанат бары да къардаш-къурдашны арасында:

– Нете, къызы уьюнде тюгюлмю эди? Булай да барысы да билип тура. Назланып, къызын сыйлы этмеге сюелер. Сыйлы ерден чыкъмаса, сыйлы этмеге ким бола? – деп, эрнин-бурнун чююрюп, гелечиге баргъан Гьюсейнхангъа да онгсуз-онгсуз да сёйлеп, савбол-баракалла да айтмай ёлгъа салды. Къардаш-къурдаш да гелгенине гьёкюнюп къайталар.

Экинчи гюн бары да айтылгъан зат сав-саламат, уьстюне уьч ярым да къошулуп, къызны халкъына етди. Буларда да бары да ерде йимик къатынлар кёп. Шоссагьат олар да: «Биз этербиз Айзанатгъа тийишлисин», – деп къурулдулар. Гелечиге гелген Гьюсейнхангъа: «Шо сизин уланыгъыз уьягьлю сакълап болардай сав тюгюл бугъай, шо саялы ону асгерге де элтмеген деп эшитгенбиз. Гёре туруп, сюе деп, сувгъа сююп оьле деп, отгъа ташламагъа артыкъ адамыбыз ёкъ. Бажарылмай, айып да этмесинлер», – деп хабар йиберелер.

Айзанат, ону эшитгенде, алты минутлар чы сёз де айтып болмай, эсин тас этгендей чёгюп токътады. Гелечи Гьюсейнхан гетген сонг, Эзболат:

– Муна булай затлар учун эди мен сагъа къой яшны асгерге барып гелмеге къой деп ялбарагъаным. Сен буса чомучгъа сув да къуюп, чомулуп оьлермен яш асгерге барса деп тебине эдинг. Гьали не дейсен? – деп, огъар ачувлу къарап токътады.

– О справка нечик алынгъанны олар кёп яхшы англай. Берме сюймей буса, башгъа себеп тапсынлар дагъы, – деди Айзанат, лап герекли жавап тапгъандай болуп.

– Гьюсейнхан да олагъа шолай деген бугъай.

– Дагъы олар не деп жаваплангъан?

– Сен Гьюсейнхан айтгъангъа ахырына ерли тынгламагъангъа ошайсан. «Элни намусуна, къалкъан этип, справканы тутгъан адам сав болмагъа амал бармы дагъы? Ондан къайры да, къыз улангъа нечакъы гьашыкъ болса да, шолай «макътав» къазангъан улангъа агьлю болуп яшамагъа ким рази болур?» – деп къаныгъагъан къурдаш ва къардаш къызлардан да уяла, – дегенлер. Дагъы да: «Бир де болмаса ярамайбыз дей буса, шо справка алынгъан азарханадан Айзанатны уланы саппа-сав, башлапгъысы къап-къара ялгъан деп, янгы справка гелтирип, кансаралны алдындагъы билдирив илинеген ерге илсинлер. Шо справка эки-уьч жума сама да ишлеп, юртну халкъы билсин сизин улан сав экенни. Сонг къарарбыз», – дегенлер.

– Товба, товба! Адам айтар затмы шо? – деп, Айзанат теренден кюстюндю.

– Адам этердей зат, къатын, шо биз этген зат да тюгюл эди. Огъар къошуп, шо сен сёйлейген «татли» хабарлар да олагъа, кёп тизив «онгарылып» етишгендир. Ювукълукъ сувукълукъдан башланмай чы. Къой! Тилейген писиревлю юрюсе, береген тиревлю болмаса ярай деп эсиме геле. Сен буса тилинг булан татывсузлукъ чачасан, амма татывлукъ ормагъа сюесен. Англадынгмы? – деди Эзболат, агьлюсюне илиякълы ва соравлу къарап.

– Англадым, – деди Айзанат, Эзболатгъа йымышакъ къарап.

– Не англадынг?

– Агьматгъа тез арада къыз гелмежекни.

– Алгъасамакъ буза бары да затны, Айзанат.

– Яхшылыкъгъа алгъаса демейми дагъы?

– Яхшылыкъгъа алгъаса, чалт, жагь, жигерли айлан. Сабур сёйле. Артдагъы эки сёзде – бары да берекет: дослукъ да, татывлукъ да, байлыкъ да.

– Дагъы, амалым, гьали не этейик? Шолай справканы билдиривлеге илдирмеге разимисиз? Сен рази болсанг да, Агьмат рази болармы? – деп, Айзанат эрине ялынч­лы къарады.

– Сен гьали де алгъасайсан. Сабур бол! Шолай справканы къыз оьзю де, я оланы халкъы да билдиривлеге илип къыдырмагъа рази болмас. Сен оланы къызын гелтирип оьзюнге къыз этмеге сюегендей, олар да сени уланынгны оьзлени агьлюсюне къошмагъа герек. Оьзюню агьлюсюне къошагъан адамны сыйын оьрге гётерсе тюгюл, тёбен тюшюрмеге ким сюе? Яхшы ойлап къара гьали. Гьакъыллы, сабур-саламат адам этерми шолай ишни? – деп, Айзанатгъа соравлу къарады.

– Дагъы, амалым, гьали биз не этейик?

– Билемисен, Айзанат, алдын бирев алгъасап сёйлеп, сонг гьёкюнеген къатынын да алып, агъачлыкъгъа баргъан. Онда агьлюсюн «яхшыман», «яманман», «сабурман», «чалыкъман» деп къычыртгъан. Агъачлыкъдан огъар «яхшыман», «яманман», «сабурман», «чалыкъман» деп жаваплар да къайтгъан. Эшитемисен, къатын, сен не деп айтсанг, шолай жавап да эшитесен. Арив айтсанг – арив, эрши айтсанг – эрши. Къысгъача айтгъанда, не чачсанг, шону орурсан. Англадынгмы? – деп, Эзболат агьлюсюне соравлу къарап токътай.

– Англадым, амалым, англадым, – дей Айзанат.

– Нени англадынг?

– Гелечи Гьюсейнханны йиберип, гечгей эдигиз деп тилемеге герек.

– Герти айтасан. Шо бизин башлапгъы борчубуз, неге тюгюл олагъа гиев болмагъа герек уланыбызны оьзюбюз хорлагъанбыз.

* * *

Эзболат гече уланы булан хыйлы хабарлады. Эртен эртерек туруп, аш да хабып, уланын алып чыкъмагъа алгъасады.

– Не этдигиз, амалым? – деп, Айзанат соравлу токътады.

– Справка алмагъа бармайыкъмы?

– Акъча – зат алмаймысан?

– Харжсыз да бажарылажакъ.

– Не яхшыдыр! Яхшы ёллагъа Аллагь къаршы этсин! – деп, оланы да оздуруп, Айзанат уьйге къайтды.

Эзболат шо гюн къайтмады. Экинчи гюн къашкъарала туруп, яп-янгыз къайтды. Ону гёргендокъ, Айзанат алгъасап алдына чыкъды.

– Бажарылдымы? – деп, Эзболатгъа соравлу къарады.

– Бажарылды, – деди ол, Айзанатгъа справканы узатып. Айзанат алгъасап уьйге гирди, лампочканы да ягъып, охуду:

«Агьмат Эзболатович Магьамматов, гертиден де, Б – шагьаргъа 167-нчи асгер бёлюкге асгер борчун кютмек учун эки йылгъа йиберилген. Справка юртну билдиривлер илеген ерине илмек учун язылгъан. Горвоенком: подполковник Волков».

– Вай, мени гьакъыллы затым Эзболат! Сен эбинден гелмежек гьеч зат ёкъ. Оьмюрюнг узакъ болсун, я Аллагь. Муну илсинлер къайда сюйсе де, – деп, Айзанат Эзболатны акъ гире башлагъан бурма чачларын сыйпамагъа узатылды, тек оьзюне шатлыкъ булан жавапланмайгъан Эзболатны гёзлерине тикленгендокъ, токътады.

– Агьмат къайда? – деди ол, бир затгъа шекленгендей болуп.

– Агьмат, Айзанат, гертиден де, асгерге гетген. Мен йибергенмен, – деди Эзболат. – Тилеймен сагъа сабур бол, къарсалама. Сен чи гьакъыллы къатынсан. Сабурлукъдан уллу гьакъыл ёкъ. Англаймысан? – деди Эзболат, агьлюсюне тергевлю къарап.

– Англадым, – деди Айзанат, амма оьзю агъарып тизлерине чёгюп бара эди…



Абас Мамаев.