«АНЖИ-НАМЕНИ» АЙЛАНАСЫНДА ОЬТГЕРИЛГЕН ПИКРУ АЛЫШДЫРЫВДАН
Бизин газетни редакциясында къумукъланы яшавунда болуп гетген агьвалатлагъа даим гьалда тергев берилип геле. О гюнлерде оьтгерилген ёлугъув да исбатлагъаны йимик, анадаш адабиятны, инчесаниятны айрада маъналы ва гёрмекли асарларына да агьамият берилмей къалмай. Ачыкълашдырып айтгъанда, «Ёлдашда» оьтген жумада бу йылны ахырында белгиленежек юбилейи гёз алгъа тутулуп, Амирхангентли Къадирмурзаны адабият варислигине байлавлу пикру алышдырыв болду. Ону барышында белгили алимлер Салав Алиев, Разияханым Агьматова, Расул Къадиев, журналист Далгьат Алкъылычев, «Тангчолпан» журналны редактору Супиянат Мамаева, жамият чалышывчу Гьюсен Адилов, Дагъыстан китап басмахананы редактору Патимат Абдуллаева, художник Наби Бамматов ортакъчылыгъын болдурду. Олар Амирхангентли Къадирмурзаны «Анжи-наме» деген асарына оьзлер янашагъан кюйню малим этдилер. Эсгерилген шо асарны чеберлик аламатлары гьакъда лакъыр юрюте туруп, бизин милли адабиятда о тутагъан ерни дагъы да бек мекенлешдирди.
Инг алда «Ёлдашны» баш редактору Камил Алиев, шо гюн бизин газетни редакциясына гелгенлени къаршылай туруп, оьзюню айланасында пикру алышдырыв юрюлеген «Анжи-наме» деген асарны гьакъында мекенли ва маъналы лакъыр болажагъына инанагъанын билдирип:
– «Анжи-наме» деген асарны гьакъында айтгъанда, лап башлап шулай бир зат мени тергевюмню тарта. Бугюнлеге ерли айтылып гелегени йимик, шо асар хазар девюрюнде яратылгъан. Асарны сюжетини аслу кюрчюсю де анжилилени елевчюлер булангъы къыргъынлы даву болуп токътай. Тергевлю охуп чыкъгъанда буса, душманлар деген сёз болса тюгюл, шону ахтарагъан бир-бир алимлер токъташдырагъаны йимик, арап елевчюлер ва оьзгелер эсгерилмей. Шолай болгъан сонг шу ерде: «Шо асар къайсы девюрде яратылгъан экен?» – деген суал тувулуна. Эгер де асарда къумукълар ислам динни къабул этгинче, бырынгъы заманларда болгъан агьвалат суратлана буса, шо тенгиричилик яда шондан сонггъу девюр болуп токътаймы экен? Сонг да, эсгерилген асарны автору гьисапланагъан Амирхангентли Къадирмурза яшагъан йыллары нечик токъташдырылгъан? Шо соравлагъа жаваплар мени йимик, бизин охувчуланы да иштагьландырадыр деп эсиме геле. Шолагъа жаваплар берилсе, бугюн бизин пикру алышдырыв маъналы да, пайдалы да болажакъ, – дей туруп, ол оьтгерилеген гьакълашывну барышын бир къадар суратлап шогъар ёл ачды.
Шондан сонг, оьзюню излевчюлюк гьаракатыны натижасында «Анжи-наме» деген асарны табып, шону басмадан чыгъарып, охувчулагъа етишдирген алим Салав Алиевге сёз берилди. Ол оьзюню сёйлевюнде инг башлап Амирхангентли Къадирмурзаны адабият варислигин ахтарывда ва ону малим этивде некъадар гьаракат этилгени гьакъда баянлыкъ берди:
– Амирхангентли Къадирмурза 1759-нчу йылда тувгъан, 1831-нчи йылда гечинген. Ол яратгъан асар бугюнлерде де сес бере деген гёзден янашсакъ, оьрде айтылгъан соравлагъа да, ону булан байлавлу да, халкъыбызны маданият оьсювюню бугюнгю гьалы, даражасы гьакъда да ойлашмагъа онгайлыкъ бере деп эсиме геле. Сонг да, Амирхангентли Къадирмурзаны яратывчулукъ варислигин ахтарывда артдагъы он беш йылланы ичинде хыйлы иш этилгенин айрыча эсгермеге тюше. Шо ахтарывланы бир нечелерин буса да гёзден гечирсек, ону бизин халкъгъа сапары узатылагъанын гёрежекбиз. Янгыз бизин асруну башындан бугюнлеге ерли гёзден гечирсек де, шо якъдан алимлени, шаирлени ва жамият чалышывчуланы гьаракаты булан хыйлы ишлер этилгени гьакъда айтмагъа бажарыла. Янгы асруну башлапгъы йылларында къумукъланы илму-маданият жамиятыны – КНКО-ну гьаракаты булан яхшы янашыв, ойлашыв болду. Эсгерилген жамият оьтгерген генгешлени, семинарланы материаллары журналларда берилип де, китапчалар болуп чыгъарылып охувчулагъа малим этилди. Шо да Амирхангентли Къадирмурзаны адабият варислигин ахтарывда биринчи абат болуп токътады. Бизин девюрлеге ерли ону къолъязывлары гьакъында сёйлесек тюгюл, айрыча бир китабы да ёкъ эди. 2018-нчи йылда «Анжи-наме» деген китап чыгъарылып, ону англамагъа да, бизин адабиятдагъы ерин сезмеге де шо да бирдагъы бир абат болду. Бугюнлеге ерли «Анжи-наме» айрыча ахтарылмаса да, эсгерилген асаргъа ва Амирхангентли Къадирмурзаны адабият варислиги дёрт илму диссертацияда тергев берилгени гьакъда айтмагъа бажарыла. Бирдагъы бир яны. Амирхангентли Къадирмурзаны гьакъында орус ва къумукъ тиллерде энциклопедияларда, оьзге маълумат береген китапчаларда да язылып чыгъарылды. Сонг да, лап артда этилген ишлени бири – генг арагъа яйылсын деп айтып, ону асарларын да, башлапгъы илму-ахтарывланы да «Тангчолпан» журналны бетлеринде охувчулагъа етишдирдик. Тек бугюн де ону бизин адабиятдагъы ниъматлы ерине, маънасына, айланасына оьзю этген таъсирни гьакъында мекенли сёз гьали де айтылып битмеген деп эсиме геле. Шону себебин де мен оьзюм шулай англайман. Биз асарланы ахтарывгъа гьали де эсги къайдада янашып къалабыз. Янгы къайдада янашмакъ учун буса, алдын берли де бизге белгили язывлу кюрчю материалланы, эсделиклени къумукълукъну гёзюнден оьзюбюзге охума тюше.
Амирхангентли Къадирмурзаны асарларын орус тилге таржума этилмекни агьамиятлыгъы гьакъда айта туруп, алим оьзюню сёйлевюнде адабият, айрыча бырынгъы девюрлерде яратылгъан асарланы ахтарывну советлени девюрюнде токъташгъан янашывдан тайышып юрютмеге тюшегенин ташдырды:
– Амирхангентли Къадирмурзаны «Анжи-намеси» яда «Дербентни ва жумла Дагъыстанны таварихи» орус тилге таржума этилсе, «Дербент-намени» автору Магьаммат-Аваби Акъташлыдан сонг биринчи тергевюн тартажакъ тармакъ болажакъ эди. Шолай болгъан сонг шу ерде къумукъланы алдына шо асарланы тез арада орусча басмадан чыгъарывну масъаласы салына. Неге тюгюл де, «Анжи-намени» чебер кюйде этилген таржумасы ёкъ. Янгыз шону эсгерип къойсакъ да, биз йиберген янгылышлар да арагъа чыкъмагъа башлай. Айып этмегиз, шо гьакъда мен шу ерде айрыча айтмагъа сюемен. Бир-бир алимлер гьатта «Анжи-намени» Амирхангентли Къадирмурза яратгъанына шеклик эте. Сайки, шо бизин авуз яратывчулугъуну, бизин халкъ йырлар ва эпос асарлар яратагъан девюрюнде арагъа чыкъгъан асары деп айтмагъа сюе. Шону да олар иш этип, не де билмейгенинден, не де англаву етишмейгенлигинден ёлгъа йибере. Шо да биз оьзюбюзню оьзденлигибизге тийишли багьа беривню савут этип алмагъаныбызны англата. Оьрде айтылгъан пикрулардан гьасил чыгъаргъанда шулай талап чыгъа. Къадирмурзаны яратывчулугъун, айрокъда ону «Анжи-наме» деген асарын чайналгъан мердешлеге салмай, янгы къастлыкъ булан, янгы къайдалы къалипде ахтарып, теренден сезип, ону адабиятыбызгъа ва маданиятыбызгъа этген къошумун генг кюйде уьйренмеге герекли.
Супиянат Мамаева да сёйлевюнде оьзюню айланасында лакъыр юрюлеген асарны ахтарывну агьамиятлыгъы булан бирге, «Тангчолпан» журнал «Анжи-намени» охувчулагъа етишдирмек учун бакъдыргъан гьаракаты гьакъда айтды:
– Адабият асар гьисапда алгъанда, «Анжи-намеде» къумукълукъгъа сукъланагъан кюйде уьлгю бар. О – бизин тарихни бетлерин ачагъан, ахтарылмаса бир де ярамайгъан асар. Шону гёз алгъа тутуп, биз асарны «Тангчолпан» журналны бетлеринде де бердик. Шо асарны журналда берилегенде де, техника якъдан онгайсызлыкъланы себебинден бир-бир кемчиликлеге де ёл берилген болмагъа да ярай. Озокъда, алда китапда чыкъгъанындан эсе, эсгерилген асар журналда хыйлы къолай берилген. Шондан сонг берилегени дагъы да арив чыгъажакъ. Гьалиги оьсюп гелеген наслуну ватанын, элин сюювню ругьунда тарбиялавда о асар бек агьамиятлы. Асарда айтылагъаны йимик, шону аслу игити Айгъыз тувуп оьсген эли учун жанын къурбан этген. «Анжи-наме» йимик гёрмекли асарланы ахтармасакъ, мени эсиме гелеген кюйде, торайып гелеген наслугъа шолар етишмей къалмакълыкъ да бар.
Оьзюнден алда сёйлегенлени пикрусун узата туруп, Гьюсен Адилов да оьзю арагъа салынып ойлашылагъан асар булан башлап таныш болгъанын эсге алып сёйледи ва шону чеберлик аламатларына байлавлу оьз янашывун ачыкъ этди.
– «Анжи-наме» айрыча китап болуп чыкъгъаны, чыкъмагъаны гьакъда, мен ойлашагъан кюйде, лакъыр юрютюп турмагъа тюшмейдир. Эгер де китап болмагъан буса, бизге бу даражада къолъязывлары етишмес эди. Бизин инг алда сююндюреген далил, шо девюрлерде бизин «Дербент-намени» де ва оьзге китапланы да охуп, пикир этмеге болагъан язывчубуз, тарихчибиз болгъаныдыр. Къадирмурзаны илму даражасын гёрсетеген асары бизин девюрге етишген болгъан сонг, шоланы гьакъында лакъыр этмеге бизге ёл ачыла. Магьаммат-Аваби Акъташлыдан сонг арагъа чыкъгъан язывчубуз бар, ол язып къойгъан китап-лары бар. Асарда Анжини халкъыны азатлыгъы учун дав юрюле. Анжини от салып яллатагъанын биз билебиз. Анжини къызлары: «Шу къара итлени къаркъарама тиймеге къойман»,– деп айтып, олар ярдан атылып оьлегенни билебиз. Шонда герти адамланы келпетлери булан янаша бырынгъы миф инанывлагъа байлавлу, о замангъы ата-бабаларыбызны «аллагьларыны» келпетлери де ортакъчылыкъ эте.
Шондан къайры да, Къадирмурза Дербент шагьарны къурулушу гьакъда мекенли хабар айта. «Дербент-намеден» башгъа болуп, шо асарда агьвалатланы тарихи девюрню гертилейген суратлавлары кёп. Бир де къопдурувсуз айтгъанда, дюнья адабиятыны уьлгюлери гьисапда къабул этилмеге тюшеген «Дербент-намеден» сонг къумукъланы тарихи гьакъда хабар береген «Анжи-наме» деген асарыбыз бар.
Мен «Анжи-наме» таварих булан, оьзюм ажамча охуп билмейгениме гёре хоншумда яшайгъан къоркъмаскъалалы Тетакъай деген тамазагъа охутуп, 1964-нчю йылда таныш болгъанман. Эренлер булан бирче къолуна савут алып, къатынгишилер де халкъын, шагьарын якълайгъаны, шагьарны халкъы къолгъа бармагъанда душманлар от салып яллатгъаны магъа айрокъда бек таъсир этди. Дербент шагьарны къурмакъ учун Иранны Исфагьан вилаятындан лезгилени гелтиргени тергевюмню тартды.
Огъар жавап гьисапда Салав Алиев пикрусун булай узатды:
– «Дербент-намеде» бир игит де ёкъ. Къадирмурзаны экинчи китабын алып къарасагъыз, «Дербент-намеге» ювукъ ерлери кёп. Неге тюгюл эсе ол язывчу гьисапда таварихликге бек агьамият берип гелген. Мен гьисап этеген кюйде, Къадирмурзаны «Анжи-намесини» тас болмакълыгъы, балики, бусурманлыкъгъа къаршы чыгъагъан суратлавлар барлыгъы себеп болгъандыр. Сен атын эсгереген Тетакъай шону да яхшы англагъан болмагъа ярай. Кахулайлы Ибрагьим Тюркиягъа гёчгенде, Къадирмурзаны.
«Искандер-наме» деген асарын басмадан чыгъаражакъман деп алып гетген дейлер. Мен гьисап этегенге гёре, Къадирмурза язывчу гьисапда оьзюню асарында берилеген бусурманлыкъгъа къаршы суратлавлар саялы зарал гёрген.
Арагъа салынып ойлашылагъан асарны айланасында юрюлген лакъыргъа алим Разияханым Агьматова да шайлы къошум этди:
– Мен оьзюмню илму макъалаларымны бирисинде «Дербент-наме» деген асардан тутуп, дагъыстан адабиятда проза тармагъын ахтаргъанман. Мен гьисап этеген кюйде, адабиятны шо жанрларында игитлени келпетлери суратланагъанына тюгюл, гьар асарны яшырылгъан маънасы барлыгъына аслу тергев бермеге тюше. «Дербент-намеде» шо яшырылгъан маъна айрыча гьис этиле. Шо асарны таъсири «Анжи-намеге» тийген деп де айтмагъа бажарыла. Ачыкълашдырып айтсам, «Дербент-намени» автору оьзюню хазар халкъны къысматына къыйналагъанын яшырып, савлай миллет башдан гечирген къыйынлыкъланы суратлагъан. Шо таварихни лап ахырында буса ол Анжи шагьарны душманлар яллатгъаны гьакъда айта. Шо таварихни охуп чыкъгъанда да автор инг алда Анжини талигьи гьакъда айтмакъны оьзюню алдына борч этип салгъанын сезесен. Болма ярай, «Дербент-намени» автору оьзю яратгъан асардан да алда яратылгъан «Анжи-намени» маънасын охувчугъа етишдирмекни къастын болдургъан. Айтагъаным, биз оьзюню айланасында пикру алышдырагъан 18-нчи асруда арагъа чыкъгъан «Анжи-намени» гьисапгъа алып айтгъанда, мен ойлашагъан йимик, «Дербент-намеден» де алда башгъа кюйде яратылгъан болмагъа да ярай. Шо асарларда халкъ арада, эл арада айтыла юрюлген хабарланы да къоллай. Янгыз оьзлени билим ва англав даражасын гёрсетмек учун Александр Македонскийни гьакъында хабар бере. Шо асарланы ахтара туруп, мен шо девюрде адабиятны оьсюв ёлун айрыча гьис этдим. Сиз тюз эсгергенигиз йимик, «Анжи-намеде» айры-айры игитлени келпетлери суратлана буса да, оьзю яратылгъандан берли заман оьтюп, шо фольклор асаргъа ювукъ болуп къалгъан. Оьзю де авуз яратывчулугъуну асары гьисапда къабул этилмеге ярай. Шо саялы да шо асарны яшырылгъан маънасы гьис этилмей де къала.
Оьтгерилген пикру алышдырывну барышында Д. Алкъылычев ва Р. Къадиев де оьз пикруларын ачыкъ этди. Шо асарны къолъязмаларын ахтарывда, олай да алимлени къуршап, адабият асар гьисапда шогъар илму ёлунда къыймат бермек муратда артгъа салмайгъан кюйде иш гёрмеге тюшегени гьакъда эсгерилди. Шону булан бирге, октябр айны 26-нда Къумукъ театрны залында Амирхангентли Къадирмурзаны адабият варислигине багъышлангъан жыйын оьтгерилежеги гьакъда да билдирилди.
