Агьмат ЖАЧАЕВ,

Дагъыстанны халкъ шаири

 Къумукъ йырлар

 Нече-нече асруланы боюнда

Къумукъларым йырдан къуванч

алгъанлар,

Къумукъ халкъым не бар буса оюнда,

Къумсармасдай къумукъ йыргъа салгъанлар.

 Къумукъ йыргъа кёп тюрлю анг салынгъан,

Къумукъ йырда къуванч да бар, агь да бар,

Аталардан аманатгъа къалынгъан

Рагьму да бар, намус да бар, ягь да бар.

 Къумукъ йырлар – яраланы сызлаву,

Къумукъ йырлар – кюстюнювю кёплени,

Таланагъан топуракъны бозлаву,

Къумукъ йырлар – кёкюревю кёклени.

 Къумукъ халкъым къумукъ къылын къолласа,

Йыр багъышлай огъар гьатта торгъай да,

Къумукъларынг къуллар болуп къалмаса,

Къумукъ элим, сагъа етер ер къайда?

 Къайсы десенг, лап да азиз йыр магъа,

Къумукъ йырны айыраман, сачаман,

Оьзенлени йимик къумукъ йырлагъа

Денгиз йимик юрегимни ачаман.

 Тарыкъмы да язма да

 Сюйсе эрте, сюйсе болсун геч айып,

Ете магъа ятмай ерде, жабарда,

Охуп болса тюгюл, Агьмат Жачаев

Онча язып болмай деген хабар да.

 Аллагь гёре, адамлагъа базсам да,

Адамсызгъа антгъа бир де базмайман,

Билген кюйде терен къуюп язсам да,

Биревге де терен къую къазмайман.

 Къуванмакъ да тюгюл магъа ошавда,

Яман ерде къурдашгъа танг къатывдан,

Аллагь магъа гёрсетмесин яшавда

Озар гюнню къурдашланы сатывда.

 Огь, охувчум, ачсам сагъа сырымны,

Къастым ёкъгъа башынг сени алдатма,

Охугъанда сен ушатмас йырымны

Хошум геле отгъа атып яллатма.

 Тувгъан бусам ярай мен йыр тохума,

Йыр тарыкъгъа баздырма да, базма да,

Оьзюм язгъан йырны оьзюм охума

Болмай бусам, тарыкъмы да язма да!

 Сувсаплыкъ

 Дагъы абат алма болмай, гьай аман,

Дув дангылда гьалдан тайып аваман,

Сувсаплыкъда ичим яна, чиркиймен,

Этме болмай турагъанда бир кюй мен,

 Къайдан чыкъды, кёкден тюшюп гелгендей,

Жанбазарда экенимни билгендей,

Бир душманым сув узатды: – Гётер, – деп,–

Сувсапсан чы, сувдан толгъан чептер! – деп.

 Ону эпсиз хошландыра пашманым,

Сайки, мени сынап къарай душманым.

Ол гёзлемей мен этер деп этерни,

Ерге уруп уватдым мен чептерни!

 Душмандан сув тилегинче ичмеге,

Къолай гёрдюм мен къабургъа гёчмеге,

Шо еримде арт тынышым бёлдюм мен,

Шо еримде сувсаплыкъдан оьлдюм мен.

 Шонда бирден силкинип мен учаман,

Тюшюм болгъан экен… гёзюм ачаман.

Тюшюм болмай, болгъан буса тюл булай,

Тюлюмде де оьлер эдим тап шулай!

 Батгъыч

 Белликлери кёп батгъычдай бу яшав,

Оьрленебиз гьар белликге бир басып,

Бир де енгил гётерилме алгъасав,

Бир де авур, турагъандай яр басып.

 Оьрге барып болмакъ тюгюл оюн да,

Огъар минме къоркъгъанны эл макътамай,

Бирлер къоркъуп токътай орта боюнда,

Бирлер батгъыч битгинчеге токътамай.

 Бирлер шонда гьалал алгъыш ала чы,

Бирлер, тюзю, башгъа болмай йыртгъычдан,

Оьзлер учун оьрге етме ёл ачып,

Оьзгелени чалт йыгъа шо батгъычдан.

 Болмай батгъыч беклигине базынмай,

Бош этмесдей бир мыхын, бир чююн де,

Не болса да, не къажымай, не сынмай,

Батгъыч бийик Аллагь салгъан кююнде.

 

Ава бусанг, ёкъ таяв да, тирев де,

Амал да ёкъ бу батгъычдан ихылма,

Не яхшыдыр билмейгени бирев де

Къайсы беллик басыларын йыгъылма.

 Артдан къарап атам мени бар йимик

 Яш чагъымда тюгюл эдим тынч турар,

Атам къарап мени чарчым къайдама,

Уьйретеди, ким минсе де къутурар

Атланы да алай къувуп гьайдама.

 Эшитгендокъ мен миндим деп айтмагъым,

Аясын ол атгъа къагъып къояды,

Атым йыгъып атама мен къайтмагъым,

Юрегине юз минг къайгъы къуяды.

 Ат йыкъмаса, айта эди ял ал деп,

Къутулдунг деп, къаралтмай гёз-къашынгны,

Гьали сагъа, балам, ашынг гьалал деп,

Атам сыйпап ала эди башымны.

 Атлар азгъа Йыр ат булан черлеме,

Йыр ярышда азлар гьали ал чыгъа,

Йыр атымны тюшген сайын ерлеме,

Атам ёкъгъа талчыгъаман, талчыгъа.

 Йыр ярышны чыкъгъай эдим артына,

Йыр ат магъа бир– къуванч, бир– зар йимик,

Артда къалма тартынаман, тартына,

Артдан къарап атам мени бар йимик.

 Не башгъа?

 Салам бермей оьте бусам яявгъа,

Айыл тартып мингенмен деп Айкъашгъа,

Арагъызда саналсам да мен савгъа,

Аз яшадым, кёп яшадым – не башгъа.

 Аяп-сыйлап намус салар еримни

Торба этип юрюй бусам мен ашгъа,

Адамурлукъ таныгъан сонг теримни,

Аз яшадым, кёп яшадым – не башгъа.

 Тюк чакъы да борчум болмай бойнумда,

Юрегим деп юрюй бусам мен ташгъа,

Юрек чакъы таш да булан къойнумда

Аз яшадым, кёп яшадым – не башгъа.

 Бирев сама сырдаш билип оьзюне,

Сыр чечмесе, къол салмаса инбашгъа,

Абат сайын битип халкъны гёзюне,

Аз яшадым, кёп яшадым – не башгъа.

 Азман улан болсам Къумукъ элиме,

Айлангъынча ахыры бир сынташгъа,

Аз дюньягъа гелмедим не, гелдим не,

Аз яшадым, кёп яшадым – не башгъа!

 Сёзлер

 Герек сёзюн гесип айтма герекде

Сабурлагъа чер гелердей чер де ёкъ,

Сабурлугъун сакълайгъанлар юрекде

Ерсиз сёзюн елге атгъан ер де ёкъ.

 Санларыбыз толтурмагъа ярагъа

Сабурсузлукъ къолгъа савут алдыра,

Адамлардай гирип гелип арагъа,

Сабур сёзлер савутланы салдыра.

 Бутакълайын къолун-бутун къыйса да,

Батыр эрлер къайтар сёзюн айтмагъан,

Авузуна къоргъашынлар къуйса да,

Авузундан чыкъгъан сёзден къайтмагъан.

 Сёзлер чаба бир-бирини уьстюне,

Сёзлер къайта янчып яда янчылып.

Бу дюньяда нече юрек кюстюне,

Чанчгъы сёзлер чанчгъылардай чанчылып!

 Не бар эди яшай бусакъ биз гьаман

Ялгъан сёзге яшлар йимик алданмай,

Алгъыш сёзлер айтылынып гьар заман,

Къаргъыш сёзлер къала буса къолланмай.

 Ерсиз буса ерге гирсин шо сёзлер,

Макътав сёзлер тарыкъ – ери гелгенде.

Савда макътап аз да гёнгюн алмайлы,

Нечелени макътагъанбыз оьлгенде!

 Тюзсюзлени тюзсюз сёзю тутулуп,

Тюз сёзюбюз тура буса тутулмай,

Гьеч амал ёкъ бирлер душман болмаса,

Бирлер бизге яв болмаса къутулмай!

 Ахыр сорав

 Къабурларда гёмгенден сонг сюекни,

Эшитгенмен, бир тюгюл, кёп керенлер,

Нечик адам эди шу деп соралып,

Огъар жавап берегенни эренлер.

 Шо тамаза береген не соравдур

Эренлеге, сыдыра болуп къатагъан?

Сорай халкъдан: нечик адам эди деп

Гезик етип бу къабурда ятагъан?

 Эс этгенмен, бирлер айтмай бир зат да,

Жавапланмай ерге башын ийгенин,

Бирлер буса, сюе-сюймей, астаракъ:

«Воллагь яхшы адам эди…» – дейгенин.

 Тегинлейин таймайгъаны гертикен

Бир тийген сонг «яман» деген шо дамгъа,

Оьлген сонг да яхшы деме тынч болмай

Жаны савда яман болгъан адамгъа.

 Шо саялы тезде, бырын заманда,

Яман оьлсе, огъар ювукъ къалгъанлар

Айтдырмагъа «яхшы адам эди» деп,

Адамланы гьакъгъа тута болгъанлар.

 Бар зат гьечдир, адамлар, биз себепли

Дос-ювукълар бетуятлы болмаса,

Биз оьлгенде, «яхшы адам эди» деп

Айтдырмагъа адам излей къалмаса!..

 

Акъчагъа сутурлар

 Акъча булан атышса да къанмайлар,

Азлыкъ эте байлыгъына батса да,

Акъчам аз! – деп сандыракълай олайлар,

Акъча къапгъа башлыкъ этип ятса да.

 Гюз вакътиде олар бавгъа гиргенде,

Билемисиз, бавну несин ушата?

Тёгюлеген япыракъланы гёргенде –

Явулагъан беш минглеге ошата.

 Къар явса да, къуванчы шо баягъы:

Акъ шыплыкъгъа къарап болмай дувана,

Олар къаргъа басгъан сайын аягъын,

Янгы акъчадай хытырлай деп къувана.

 Яз гечелер юлдузлу кёк гюмезни,

Билемисиз, олар несин сюелер?

Акъ юлдузлар шо тайпаны гёзюне

Алтын-гюмюш акъчалардай тиелер.

 Амал буса, сан да гёрмей, къол силлеп,

Оьзгелеге ондан болар заралгъа,

Жыйып алып бар да бизге болсун деп,

Юлдузланы тыгъар эди харалгъа.

 

Сокъур болсанг, къыйнама чы кёп жанынг,

Сав этмек бар бек билеген гёз докътур,

Сокъур этсе йыртыллаву акъчаны,

Дагъы къайтып гёрме болар гёз ёкъдур!

 

 Каспийни тюслери

 Агъы да бар денгизлени, Гёгю де,

Бар Къарасы, бар Къызылы, Сариси…

Амма, Каспий, эс этемен бир сенде

Эсгерилген бу тюслени гьарисин.

 Гелсем сагъа, аналарын абурсуз

Этегенлер ачувумну чыгъарып,

Гёрюнесен айтмагъа бир сабурсуз,

Агь урагъан ана йимик агъарып.

 Гьалал сююв барлыгъына сююнсем,

Лап унутуп намартлыкъны кёплюгюн,

Эсге сала сюйгенимни гёзлерин,

Азиз Каспий, сени таза гёклюгюнг.

 Барны билсем сариликге тарыгъан,

Антдыр сагъа, Каспий, инан сёзюме,

Шо аврувну гёзлеридей саргъайып,

Сари болуп гёрюнесен гёзюме!

 Кёмюр къара юреклени барына

Юрегимде къазапланыв яралып,

Сагъа гелсем, сен оланы чайгъандай,

Гёрюнесен бир тамаша къаралып.

 Къан ярадан оьлегенлер бар ерде –

Къан къатышдай магъа къызыл тиесен,

Къайгъырышма токътагъандай къаршымда,

Къарт Каспийим, башынг пашман иесен!

 Савлай гёмюлген ана

 Адатланы къайсын-бирин санасын,

Алдагъы шо адат гьали къалгъан дей,

Къарт болгъанда элтип ата-анасын,

Уланлары ярдан ата болгъан дей.

 Къолланмаса къолланмасын четенлер,

Бир тайпалар шо сокъмакъдан таймагъан,

Шо адатны янгыртып да битгенлер,

Шо адатны хыялы ёкъ къоймагъа.

 Янгысы да къартланы гьеч хошламай,

Къартлар гьали тарый янгы кюйлеге:

Элтип гьали бийик ярдан ташламай,

Ташлай къарт-къурт сакъланагъан уьйлеге.

 

Мен шо гьалны салмасам да атама,

Яхшы таныш шонда элтер ёл магъа.

Яшдан мени къыйнайгъангъа шо тема,

Шо уьйлерде тюшген магъа болмагъа.

 Буссагьат да мени учун бир жаза

Гёзьяш ашап къызарагъан шо гёзлер…

Буссагьат да тюк-тюгюмню тургъуза

Бир къарт ана бозлап айтгъан шу сёзлер:

 – Мени мунда атгъан дагъы алмасгъа,

Гьай нечик де, гьал-гьай булан яшайман,

Гьай нечик де, барман оьлмес-къалмасгъа,

Савлай мунда гёмюлгенге ошайман!

 Магъа шулай этди эки уланым,

Айтгъан буса, – ятлар къарар эдилер…

Мен таш тапгъан бусам, тапмай оланы,

Чыргъа сама салма ярар эдилер!

 

Аллагь мени къоймай неге оьлтюрюп,

Тюшюп турмай магъа шолай талай да!

Ташлагъынча мени шунда гелтирип,

Ярдан атмакъ, балики, болгъандыр къолай да!

Дагъыстанны халкъ шаири Агьмат Жачаевни бу йыл 80 йыллыкъ юбилейи. Ол поэзияны тармагъында берекетли кюйде ишлейгенли де 50 йыл бола. Кёп санавда шиъру китапланы автору. Шаирибизни янгы шиъруларын охувчуланы тергевюне беребиз.

Адабият бёлюк.