Байрам шатлыкълар 23-24 сентябрде оьтгериле

Шо байрамгъа алданокъ гьазирлик гёрюле. Оьтген жумада шагьар администрацияны къуллукъчулары шагьар ёлбашчыны заместители Запир Алхасов булан болажакъ шатлыкъланы арагъа салып ойлашгъан.

Шагьарны гюню сентябр айны ахырына геле. Шогьар да къарамайлы, экспертлер токъташдырагъан кюйде, юбилей чаралар бир гюн булан тамамланып къалма тюшмей. Ону алдында огъар багъышлангъан онгюнлюк оьтгериле.

Запир Алхасов айтгъан кюйде, шо агьвалатгъа байлавлу 2017-нчи йылгъа план къурулгъан, хас чаралар белгиленип де тура. Шоларда бары да гёрюлеген ишлер ва шагьарны онгармакъ, шагьарны кёбюсю идараларын янгыртмакъ учун юрюле. Байрамны чинк де оьр даражасы  24-нчю сентябрде  болажакъ. Шо гюн шагьарны тюрлю-тюрлю майданларында тюрлю чаралар ва агьвалатлар, концерт программалар, шатлы ёлугъувлар оьтгерилежек.

Шагьарны юбилейине байлавлу шатлыкъларда шагьарны бары да къурумлары, идаралары ва оланы ёлбашчылары ортакъчылыкъ этежек. Олай да, шагьар администрацияны башчысы Муса Мусаев эсгерген кюйде, байрам чаралар оьтгерилеген майданланы санаву артажакъ ва байрамлар оьтгеривню янгы къайдалары къолланажакъ.

Чинк де шатлы агьвалатлар сентябр айны 24-нде оьтгерилежек. Сагьат 11-де Магьачкъала ва Дагъыстанны тахшагьары болгъан Буйнакск шагьарланы аякъмашин гьайдав ярышлары къаравуллана. Сагьат 12-де шагьарны пляжында къайырдан этилген скульптураны ва байрамыны фестивалы оьтгерилежек. Шо гюн Россияны спортсменлерини ортакъчылыгъы булан Магьачкъалада авиашоу да къаравуллана. Олай да, Таргъу-тавну бетинде Магьачкъала шагьарны уллу байрагъы елпиллежек.

Шатлыкълар Магьачкъала шагьарны майданында оьтгерилеген концерт программа булан тамамланажакъ. Концертде Дагъыс­танны ва Россияны инг яхшы артистлери ва коллективлери ортакъчылыкъ этежек.

Байрам чараланы юрютегенлени къасты − Магьачкъала шагьарны юбилейини гюнюнде шагьар етишген, оьзлер булан оьктем болма ярайгъан уьстюнлюклени гёрсетмек. Байрам чаралар уллу фейерверк булан тамамланажакъ.

Шагьарны тарихи

Дербент шагьарны 2000 йыллыкъ юбилейин оьтгергенде, Дагъыстан Республиканы Башчысы Рамазан Абдулатипов: «Шулай, Анжини тарихин де ахтарма герек. Мен билеген кюйде, Анжи кёп ал заманлардан баш ала», − деп бек гьакъыллы ой берген эди. Шондан сонг не Дагъыс­танны Башчысы о агьвалатны эсгермеди, не башгъа къурумланы вакиллери ону гьисапгъа алмады. Гертиден де, Анжи − алдагъы заманлардан берли оьмюр сюреген шагьар. Дербент шагьар етишген даражаны гьакъында айта туруп, о ерлерде гьалиден  5 минг йыл алда адамлар яшагъанны эсгеребиз. Амма Анжини еринде шагьар болгъанны инкар этебиз.

«Биз хабарны Анжиден берейик, − деп яза оьзюню «Дербент-наме» деген орта асруларда язылгъан китабында Магьаммат Аваби Акъташи. – Анжикъала бек мугькам къала эди. Уллу шагьар эди. Бир яны денгиз эди ва бири тав эди. Тавдан денгизге, денгизден тавгъа мугькам барулар этилген эди. Дёрт ягъын бек яхшы этген эди. Гьеч бир ягъындан къоркъув ёкъ эди».

«Дербент-намеде» айтылагъан кюйде, араплар Анжини къолгъа алып болмай кёп заман гьужум этип тургъан. Ахырда 2 минг арбаны бир-бирине тиркеп, оланы артына оьзлер яшынып, оланы оьзлени алды булан теберип, исламны асгери Анжини гьилла булан елеген.

XII асруда бузулгъан Инжи-кент деген шагьарны эсгере Магьмут Къашгъарлы да. I Пётр Персиягъа этген сапарыны вакътисинде айтгъан кюйде, «Таргъугъа етишгенче уьч чакъырым тёбенде уллу шагьарны, тавдан денгизге ерли кюрчюсю салынгъан.

Шо гьакъда XVIII асруда академик Фольк булай яза: «Анжи Каспий денгизден Таргъугъа етишегени уллу шагьар болгъаны мекенли.

Мунда таш баруну ва таш уьйлени къалды-къулдулары гёрюнюп тура».

Гюнчыгъышны ахтарагъан немис алим ва ёлавчу Клапрот язгъан кюйде, Таргъудан уьч чакъырымлар тёбенде биринден-бири бираз арекде ташдан этилген денгизден тавгъа багъып барагъан 3 там бар.

Археология ахтарывлардан белгили болгъан маълуматлар да шо биз эсгереген пикруну ва бу ерде уллу шагьарны якълайгъан тамлар болгъанны гертилей, гьалиги Магьачкъала бар ерде бырынгъы Анжикъала болгъанны исбат эте.

«Дагъыстанны ва бютюн Къыбла Россияны тарихинде хазарлар ва олар къургъан Къагъа­нат бек уллу маъналы роль ойнагъангъа да къарамайлы, бир-бир алимлени ону маънасын иш этип тёбенлешдирме къарайгъа­нына тамаша боласан», − дей филология илмуланы кандидаты Салав Алиев.

Россияны къыбла янында ерлешген Магьачкъала шагьар − Темиркъазыкъ Кавказдагъы шагьарланы бириси. Магьачкъала миллион адам яшайгъан шагьар гьисаплана.

Тав Дагъыстанны къолгъа алмакъ учун араплар, перслер, Чингисханны черивлери, Акъсакъ Темир нечакъы давлар юрютген. Тек ону башгъалагъа бермес учунгъу ябушувларда гьалиги Магьачкъаланы ювугъундагъы Таргъу юрт гёрмекли роль ойнагъаны тарихде эсгериле. Таргъу юрт биринчилей тарихде эрменили тарихчи Гевондну таварихинде VIII юзйылдан башлап эсгериле.

Бу ерлерде 1722-нчи йыл I Пётр болгъангъа байлавлу болуп 1844-нчю йылда Анжи аркъаны боюнда беклик къурула. 1857-нчи йылда о ерге Порт-Петровск шагьар деген ат бериле. 1870-нчи йылда мунда денгиз порт ишлене. Юк ташыв арта. Биринчи завод гьисапда Магьачкъаланы пиво къайнатагъан заводун эсгерме тюше. 1878-нчи йылда биринчи типография ишлеме башлай. Сонг да, тамакю ишлетеген 2 фабрика ачыла. XIX юзйылны ахырында, XX юзйылны башында Ростов-Баку темир ёл къурула.

1897-нчи йылда шагьарны халкъы 4 керенге арта ва Магьачкъалада XX юзйылны ахырында 8,7 минг адам яшай болгъан.

1900-нчю йылда мунда къумач чыгъарагъан III Интернационалны атындагъы фабрик ачыла. 1914-нчю йылда гиччирек нап ишлетеген завод къурула. Шагьарны халкъыны санаву арта ва 24 минг адамгъа етише. Магьачкъала шагьар Дагъыстанны шагьарларыны арасында, оьзюнде яшайгъан халкъны санавуна гёре биринчи ерге чыкъса да, экономика оьсювю болса да, Дагъыс­танны тахшагьары Темирханшура кюйде къалып тургъан.

1915-нчи йылны ахырына Порт-Петровскини Темирханшура булан байлайгъан темир ёл къурула.

Порт-Петровскиде XIX-XX юзйылларда 4 орам болгъан: Барятинскийни атындагъы (гьалиги Буйнакскийни атындагъы орам), Привольная (гьалиги Данияловну атындагъы орам), Соборная (гьалиги Манташевни атындагъы орам), Инженерная (гьалиги Р. Гьамзатовну атындагъы орам). Шагьарны ортасындагъы таш орамларда ва гечелер нап лампалар яна болгъан. Онда таш ва керпич уьйлер ишленген. Барятинскийни атындагъы орамда 25 адамгъа турма ери булангъы «Гуниб» деген къонакъюй,  бир нече тюкенлер, аптек, «Прогресс» деген кинотеатр ерлешген. Гьали пачалыкъ банк бар ерде къонакъюй болгъан. Шагьарны башгъа орамларында къышда батмакълыкъ, язда – чанг, булут йимик жибин бола болгъан.

 

Магьачкъала шагьар –совет девюрде

 

1921-нчи йыл шагьаргъа дагъыс­танлы Магьач Дахадаевни аты къоюла. Шагьарны аты эки сёзден къурулгъан: Магьач − адамны аты ва къала – бек­лик. Сонг Магьачкъала шагьар Дагъыстанны тахшагьары бола. Магьачкъала шагьар чалт оьсме башлай ва 1980-нчи йыллагъа онда яшай­гъанланы санаву 10 керенден къолай арта, билим берив алдынгъы даражагъа етишдириле, промышленност оьсе. Сув булан таъмин этив масъала чечиле, медицина ва маданият идаралар къурула. Орта ва оьр охув ожакълар ачыла. Шо ишде Дагъыстанны бары да халкълары ортакъчылыкъ эте. Уллу Ватан давну йылларында Совет Союзну Игити деген атгъа шагьарда 5 адам ес бола. Ватан давдан сонггъу 1950-1970-нчи йылларда Магьачкъала шагьарны яшавунда кёп уллу алышынывлар бола.

Алгъасавлу гьалда  промышленност оьсме башлай. Оланы арасында М. Гьажиевни атындагъы завод, машинлер къурагъан завод, сепараторлар чыгъарагъан завод, «Элтав» завод, «Даг­электромаш», приборлар чыгъарагъан завод, «Стек­ловолокно» завод, радиозавод ва башгъалары ишлеме башлай.

Бугюн Магьачкъала Россияны Темиркъазыкъ Кавказында чинк де уллу экономика, маданият ва илму центры гьисаплана. Магьачкъаланы предприятиелери промышленный продукция, электрон, балыкъ ва башгъа мал чыгъарыв булан машгъул. Мунда 62 умуми дарс берив школа ачыла, 6 оьр охув ожакъ, оьр филиаллары, 29 орта касбу билим береген охув ожакълар ерлешген. Шагьарда 4 кинотеатр бар. Уьч респуб­лика китапхана ишлей. 30 журнал, 14 республика газет, 12 шагьар газет чыгъарыла. Магьачкъала Таргъу-тавну ва Каспий денгизни арасындагъы 3 чакъырым тар къолда ерлешген. Россияны даим оьсеген къыбла шагьарларыны бириси.

2001, 2002, 2003, 2011-нчи йылларда Магьачкъала Россияны инг де арив онгарылгъан шагьарларыны уьчюсюню арасына гирип турду.

«Ёлдаш» газетни атындан бары да магьачкъалалыланы байрамы булан къутлайбыз. Шагьаргъа гележекде де гёзел ва яшама онгайлы тахшагьар болмагъа насип ёрайбыз.