«Поэзия – бютюн жанлы дюньяны юрек уруву, ону къаны, ялыны ва ярыкъ гюнеши», – деп язгъан уллу орус критик Виссарион Григорьевич Белинский. Къумукъ халкъыбызны сююмлю шаири Магьаммат-Наби Халиловну чебер китапларын охугъан сайын, мен уллу критикни шо терен маъналы сёзлерини дуруслугъуна бирден-бир тюшюнемен. Ол – ватандашлыкъ борчларын да, поэзияны уллу муратларын да намусу, ягьы булан гьакъ юрекден кютеген шаир.
Магьаммат-Наби Халиловну гезикли китабына «Байтлар» деп баш салынгъан. Байтлар – эки сатырлыкъ, жут къапиялы строфалар. Къумукъ ва дагъыстан адабиятда сийрек ёлугъагъан байтлар бизге гюнтувуш адабиятдан гелген.
Магьаммат-Набини бу китабында беш мингге ювукъ байт бар. Мен шоланы барысын да охуп чыкъгъанда, шулай ойгъа гелдим. Магьаммат-Наби эки сатыр булан кёп затны англатып къоя. Чинкдеси – бири- бирин такрарламайгъан ойлардан тиркелген байтларын охувчуланы юреклерине сингдире:
Юрек толгъан ойларымны айтмагъа,
Герти сёзлер айыраман байтлагъа.
Тематика ягъындан алгъанда, Магьаммат-Набини байтлары бир маъналы тюгюл, яйсан янгурдан сонг гёммек кёкню тёрюн безеген тюрлю тюслю энемжаягъа ошагъан. Олар яшавну бары да якъларын къуршай. Китапда Россиягъа, Дагъыстангъа, анадаш халкъыбызгъа, ону яшавуна, гьашыкълыкъгъа, къоччакълыкъгъа, таза къылыкъгъа, намусгъа, ягьгъа ва оьзге темалагъа багъышлангъан байтлар кёп бар. Гьона шо темаланы Магьаммат-Наби янгыз оьзюне хас оьткюр, пасигь ва терен маъналы адабият сёз булан ачма бажара:
Сёзге сёз деп айтман, жаны болмаса,
Гьакъ ойланы санлы яны болмаса.
Шаир охувчулагъа «олай этме герек, булай этме герек» деген насигьатлардан арек. Ол оьзюню байтларында бизин яшавубузда ва жамият аралыкъларыбызда гюнден-гюн артып турагъан нукъсанлыкъланы исбат этемен деп айланмай, шоланы охувчулагъа гёрсетип бере. Демек, олар ойлашып гьасил чыгъаргъанны сюе, шогъар чакъыра. Шо буса байтланы маънасын ва таъсирин бирден-бир артдыра. Сонг да, таза яшавгъа, таза сюювге, таза къылыкълы инсангъа гьасиретлик Магьаммат-Набини байтларында хас белги болуп токътай:
Акъча тюгюл адамны бай этеген –
Намус ва ягь ону алгъа элтеген.
Гьар шаирни оьзюню яратывчулукъ къысматындан къайры, яшавлукъ ёлуну канзилери де бола. Магьаммат-Набини яшлыгъы Уллу Ватан давну ач ва къагьрулу йылларына рас гелген. Атасы давда къалып, тул ананы къолунда оьсген янгыз улан яшавну хадирин яшдан берли билген. Ол нечакъы къыйынлыкъларда оьссе де, къысматына кант этмеген, ону бар кюйде къабул этген. Айтагъаным, Магьаммат-Набини байтларында авторну оптимист ругьу гьис этиле. Кёп йылланы узагъында ишчи коллективлерде къыйын тёкген, чыныкъгъан, яшавну авур юклерин бойнуна алып гелген Магьаммат-Наби загьматны гьакъында язгъан байтларында, балики, бир-бир азманланы намусун-ягьын уятадыр:
Загьмат булан чыныкъмагъан къаркъара,
Йыллагъа да къарамайлы, къарт бола.
Анагъа багъышлап чебер асарлар яратмагъан бир шаир де ёкъдур. Таъсирли «ана» деген сёз оьзю де къулакъгъа поэзия йимик чалына. Магьаммат-Наби де бу китабындагъы байтларында ананы келпетине кёп тергев бере. Оьзюн оьсдюрген, тарбиялагъан ва уллу яшав ёлгъа салгъан анасын эсге ала туруп, Магьаммат-Наби бир байтында булай дей:
Анам ёкъ, тек оьлмесгюлге ошай ол,
Ойчум болуп юрегимде яшай ол.
«Сюювню мен гертиге санарман, эгер де о биревню де хатирин къалдырмай айбатлыкъгъа етишме къаст эте буса», – деп язгъан уллу юнан (грек) философ Демокрит. Магьаммат-Набини сююв лирикагъа багъышлангъан байтларын охугъанда, ол шо жанргъа нечик терен маъна берегенин гьис этесен.
Магьаммат-Набини сююв лирикасы бир шаирни де такрарламай, ону байтлары гьариси бир танажар бюртюкге ошай:
Чинк де арив макъам – юрек урагъан,
Эки сюйген бирче тынглап турагъан.
Магьаммат-Наби оьзюню байтларында къумукъ халкъны яхшы ва марипатлы мердешлери тас болмасын, адамларда адиллик ва аминлик сакълансын учун къаст эте.
Эргишиге тарыкъ йимик къаттылыкъ,
Ойларда да болма герек батырлыкъ.
Магьаммат-Наби оьз халкъыны авуз яратывчулугъун кёп сюегенликни ва шондан яхшы пайдаланып бажарагъанлыкъны гёресен:
Къумукъ сёзню алтын йимик тазасын
Табар ачгъан халкъны гьакъыл хазнасын.
Магьаммат-Наби бу китабында айтывланы, аталар сёзлерин, бирикген сёз тагъымланы, тапшурмалы сёзлени, тенглешдиривлени генг кюйде къоллама бажаргъан.
Барлыланы башлыгъы бар – башы ёкъ,
Ярлыланы къашыгъы бар – ашы ёкъ.
Табиат – гьашыкъланы сыр чечеген ай ярыкъ гечеси, гечени шыплыгъында гезейген арив ийисли, гюл-чечекли баву, тереклени артында яшынып ойнайгъан орманы… Магьаммат-Набини байтларында табиатны оьпкелерине аврув къабунгъан, яйсан янгурланы орнунда агъулу янгурлар ява, биз табиатны къоруп сакъламакъ учун харжламагъан акъчалар, гьар йыл уллу орман отларда яллай, табиат да, адам да бири-бирине оьгей болуп бара деген сатырлар къулакъгъа къонгуравну къувунлу тавушу йимик чалына:
Табиат – адамны авур къолунда,
Агъулу мияны челтир торунда.
Бугюнгю яшёрюмлени кёплери я охума, я ишлеме сюймейгенине, хумар оюнлагъа амракъ болгъанына, ичкичилеге, наркоманлагъа айлангъанына шаир ягъадан къарап турма болмай.
Бизин яшав – жагьаннем де тюгюл о,
Тек шо якъгъа багъып бара бугюн о.
Магьаммат-Наби Халилов – къумукъ халкъны къысматын, къыйынын, тынчын юреги булан сезеген шаир. Бу китапны охугъанда, ону поэзиясы анадаш халкъыны ругь байлыкъларына, яшавну беземек учун тер тёгюп чалышагъан загьматчы адамларына этеген уллу гьюрмет булан ярашынгъанына инанасан. Бизде, къумукъларда: «Маъналы сёз малдан артыкъ», – деп айтылып гелген.
Къумукъ тилни, къумукъ авуз яратывчулукъну ва къумукъ ругьну табиатында яшнап оьсген Магьаммат-Набини байтлары, поэзиягъа гьаваслы кёп санавдагъы охувчулардан къайры да, адабиятда биринчи абатларын алагъан яш шаирлер учун да, оьр охув ожакъларда охуйгъан гележек наслу учун да бирни йимик пайдалы деп эсибизге геле.
«Байтлар» – уллу асар. Бу гиччирек макъалада ону бары да тема, тил, маъна ва башгъа якъларын къуршап язмагъа бажарылмай.
Нюрмагьаммат ГЬАЖИАГЬМАТОВ,
ДГУ-ну тилни теория ва практика якъдан ахтарагъан кафедрасыны заведующийи, филология илмуланы доктору, профессор.
