Жамалутдин гьажи Къарабудагъгентлини 160 йыллыгъына багъышлангъан илму-сынав конференциядан
Хамисгюн, декабр айны 20-сында, Къарабудагъгент районну жыйынлар юрюлеген залында белгили дин алим, таварихчи ва жамият чалышывчу Жамалутдин гьажи Къарабудагъгентли тувгъанлы 160 йыл битегенликге багъышлангъан илму-сынав конференция оьтгерилди. Ону ишинде Жамалутдин гьажи Къарабудагъгентлини яратывчулукъ варислигин ахтаргъан алимлер, ону наслулары, олай да эсгерилген районда ва савлай республикада танывлу жамият ва ругьани чалышывчулар, кёп оьзгелер де ортакъчылыкъ этди. Оьзлени сёйлевлеринде олар Жамалутдин гьажи Къарабудагъгентлини яшав тархларын гёзден гечиргенден къайры да, ону яратывчулугъу ва халкъ арада, эл арада ол юрютген гьаракатны агьамиятлыгъы гьакъдагъы маълуматланы жыйылгъанлагъа малим этди.
Инг алда Къарабудагъгент районну гьакимбашы Магьмут Амиралиев илму-сынав конференцияны ортакъчыларын къутлап, ону барышында асувлу иш юрютмекни ёрап сёйледи. Сонг конференцияны Къарабудагъгент районну гьакимбашыны биринчи заместители, Жамалутдин гьажини наслусу Агьмат Гьажиев юрютдю. Ол оьзюню сёйлевюнде Къарабудагъгент районгъа гиреген юртлардан кёп санавдагъы дин алимлер чыкъгъаны гьакъда айтды. Шону булан бирге, яшдан берли сокъур къалса да, Сыйлы Къуранны гёнгюнден охугъан губденли Гьапис гьажини, Къазанап гьажини, Жамалутдин гьажини алдында билим алгъан уллубийавуллу Бакъсакъ будунну, Ибаш къадини, Телей къадини, къакъашуралы Алигьажи устазны, дёргелили Назимни, Мугьажир гьажи Акаевни, паравуллу Магьамматамин устазны, Магьамматмухтар устазны, къарабудагъгентли Давут гьажини, Жамалутдин Сириялыны, олай да кёп оьзгелерини атларын уллу гьюрмет булан эсгерди. Оланы арасында Жамалутдин гьажи Къарабудагъгентлини яратывчулугъу ва жамият арадагъы гьаракаты айрыча ер тутагъаны гьакъда билдирди.
«Дагестан» деген китап басмаханасыны ёлбашчысы Умаросман Гьажиев Жамалутдин гьажини асарларын ахтарывда ва шоланы чыгъарывда бугюнлеге ерли некъадар гьаракат этилгени гьакъда айтды.
–Бугюн бу залда оьтгерилеген илму-сынав конференцияда къумукъ халкъны тарихин, милли адабиятны ахтарывгъа бютюн оьмюрюн багъышлагъан ва шо ишде гёрмекли къошумун болдургъан сиз барыгъыз да яхшы таныйгъан алимлер ортакъчылыкъ эте, – деди ол. – Жамалутдин гьажи Къарабудагъгентлини яратывчулукъ варислигини агьамиятлыгъы гюнлюк низамда белгиленгенин гёз алгъа тутуп, оьзюм оьр охув ожакъны биринчи курсунда билим алагъан вакътимде бир юртлума охумакъ учун «Къарабудагъгент-наме» деген китапны бермекни тилегенимни эсге аламан. Шо заман ол шо китап булан иштагьланагъаныма тамаша да болуп: «Сен шолай аты булангъы китап бар экенин къайдан алып айтасан?» – деп масхара да этген эди. Озокъда, мен шо китапны атын оьзюм ойлашып айтмагъан эдим. Шо йылларда Жамалутдин-гьажини китабы шо ат булан да белгили эди. Ахырда да гьар тюрлю белгили эсделиклерден таба алимни шо асары булан таныш болгъан сонг, арадан йыллар оьтюп, Гьасан Оразаев берген баянлыкълары ва англатывлары булан толумлашдырып, шону магъа Жамалутдин гьажи Къарабудагъгентлини «Кавказны ва Къарабудагъгентни тарихи» деген ат булан чыгъарып, айрыча алимлеге берилди ва халкъ арада яймагъа имканлыкъ болду.
Белгили экени йимик, Гьасан Оразаев Дагъыстан илму центрыны Тарих археология ва этнография институтунда чалыша туруп, биринчи болуп Жамалутдин гьажи Къарабудагъгентлини яратывчулукъ варислигин ахтарывда гёрмекли иш этген. Бугюн шо гьакъда да айрыча айтмагъа тюше. Шо китапда Жамалутдин гьажи Къарабудагъгентлини оьрде эсгерилген асары басмадан биринчилей чыгъарылып, охувчуну къолуна тюшгенлигин айтып къойсам да, шо вакътиде этилген ишни агьамиятлыгъы оьзлюгюнден англашылып къала. Шондан къайры да, шо китапгъа 1886-нчы йылда оьтгерилген язылывну гьасиллерине асасланып онгарылгъан къарабудагъгентлилени сиягьлары да къошулгъангъа гёре, юртлуланы кёплери оьзлени тухум башлары гьакъдагъы маълуматлар булан да таныш болду.
Буссагьатгъы вакътиде шо китапны тапмагъа да бажарылмайгъанын гёз алгъа тутуп, бугюнлерде «Жамалутдин гьажи Къарабудагъгентлини Кавказны ва Къарабудагъгентни тарихи» деген китап бир жылтны ичинде орус ва къумукъ тиллерде онгарылып янгы басмасы чыгъарылды. Шо китапны бетлеринде белгисиз къалып турагъан Къарабудагъгент юртну межитинде гьали-гьалилерде табылгъан Жалалутдин Къоркъмасов Жамалутдин гьажи Къарабудагъгентли булан оьтгерген лакъырлашыв да ерлешдирилген. Шо да, мен ойлашагъан кюйде, тарихни ва адабиятны ахтарывчулар учун да мекенли бир агьвалат болуп токътай. Шону булан бирге, оьз девюрюнде инг де билимли адамларыны бириси болгъан Жалалутдин Къоркъмасов яшавлукъ масъалаланы, ислам динни, тарихни айланасында Жамалутдин гьажи Къарабудагъгентлиге соравлар берип лакъырлашыв оьтгергени де оьзю яшагъан девюрде алимни абуру болгъанын герти кюйде бирдагъы да исбатлай, – деди ол.
Оьзюню сёйлевюн узата туруп, халкъны тарихин ахтарывну ва ана тилни тазалыгъын, милли оьзтёречеликни сакълавну агьамиятлыгъыны гьакъында билдирди. Шо муратгъа етишмеге охув ожакъларда юрюлеген гьаракатны жанландырмакъ учун мекенли таклифлер берди.
«Ёлдаш» газетни баш редактору, философия илмуланы кандидаты Камил Алиев «Жамалутдин гьажи Къарабудагъгентли ХХ асруну башында яшагъан алим-таварихчи, жамият чалышывчу» деген доклад этди. Инг алда ол бизин халкъны тарихинде лап да гёрмекли вакиллеринден бириси гьисапланагъан Жамалутдин гьажи Къарабудагъгентлини атын болуп гетген агьвалатлагъа тюз къыймат бермеге болагъан янгы девюрде эсге алып сёйленегени гьакъында айтды. Шондан сонг да алим оьмюр сюрген девюрде болуп гетген политика агьвалатланы гьакъында эсгере туруп, шолар ону яшавуна ва яратывчулугъуна, олай да чалышывуна этген таъсири гьакъда баянлыкъ берди.
– Жамалутдин гьажи Къарабудагъгентли ХХ асруда Дагъыстанны тарихинде шексиз кюйде гёрмекли адамланы бириси гьисапда белгили. Оьзю яшагъан девюрде ону гьакъылына, гьаракатыны генглигине тенг гелеген адамлар аз болгъан. Ол 1858-нчи йылда тувуп, 1947-нчи йылда яшавдан гетген. Демек, 100 йыллагъа ювукъ оьмюр сюрюп, ХХ асруну биринчи яртысында бизин уьлкеге ва шонда яшайгъан халкълагъа таъсирин болдургъан бары да дегенлей аслу политика агьвалатларда ортакъчылыкъ этген. Ол 1905-нчи ва 1917-нчи йылларда эки инкъылапны башдан гечирген. Шолар булан байлавлу Владикавказ шагьарда оьтгерилген Тав халкъларыны биринчи съездинде ортакъчылыкъ этген. Тав Республика къурулгъан ва Дагъыстан совет автономиясы билдирилген, айрыча гьар адамны тюгюл, умуми кюйде гьар халкъны алгъанда да къылыкъ ва ругь якъдан кёп сынавлардан оьтмеге борчлу этген уьч давну: Биринчи дюнья давну, Ватандаш давну, Уллу Ватан давну ва кёп адам къырылгъан политика къыйыкъсытывланы гёрген.
Жамалутдин гьажи Къарабудагъгентли оьзюню илму ишлеринде де шо бары да агьвалатлагъа тергев берип геле. Шолар барысы да ХХ асруну башында Россияны политика яшавунда берилеген эркинликлени шартларында ол оьзю яшагъан девюрню, милли янгыртывну, къумукъ маданиятны ва жамият арада пикру яратывну амалгъа геливюне болушлукъ этген бир аламаты болуп токътагъан.
Бусурман дин алими, ругьани къуллукъчу, муаллим ва насигьатчы гьисапда ол анадаш халкъыны арасында XVII асруда амалгъа гелген таварих язывну мердешлерин узатывчу гьисапда да белгили болгъан. Оьзюню яратывчулугъунда дин ярыкъландырывчулукъдан башлап, ислам динни, оьз халкъыны милли тарихине агьамият берген.
Шондан сонггъу сёйлевюнде ол Жамалутдин гьажи Къарабудагъгентли яшав боюнда дин алим гьисапда чалышып, оьзюню яратывчулукъ ишлеринде ислам динни кюрчюлерине асасланып, шону жамиятда тувулунгъан янгы шартларда миллетлени арасында татывлукъну болдурувдагъы имканлыкъларын гери урмагъанын эсгерди. Алимни асарларыны яратывчулукъ мердешлери гьакъда да айтды.
Белгили алим-тюрколог Гьасан Оразаев ва алим-арабист Исмайыл Ханмурзаев оьзюню юбилей тархына багъышланып илму-сынав конференция оьтгерилеген Жамалутдин гьажи Къарабудагъгентлини яратывчулукъ варислиги тийишли даражада толу кюйде ахтарылмагъаны гьакъда айтды. Жалалутдин Къоркъмасов ону булан оьтгерген лакъырлашывгъа, олай да алим Темирханшурада 1901-нчи йылда чыгъаргъан «Иман-ислам» деген китапларын ахтарывгъа тергев бермеге, арап тилде язылгъан оьзге асарларын къумукъ тилге таржума этмеге тюшегени гьакъда билдирди.
Дагъыстан пачалыкъ университетни профессору, филология илмуланы доктору Абдулкъадир Абдуллатиповну, эсгерилген оьр охув ожакъны дагъыстан халкъларыны адабиятларыны кафедрасыны ёлбашчысы, филология илмуларыны кандидаты Агъарагьим Солтанмуратовну, белгили алим ва жамият чалышывчу Салав Алиевни сёйлевлери де жыйылгъанланы тергевюн тартды. Олар оьзлени сёйлевлеринде Жамалутдин гьажи Къарабудагъгентлини «Кавказны ва Къарабудагъгентни тарихи» деген асарыны оьзтёречелиги, чеберлик аламатлары, алимни дин-ярыкъландырывчу къаравлары гьакъда айтды. Олар барысы да бир гёнгюлден Жамалутдин гьажи Къарабудагъгентлини асарына халкъны маданият варислигине йимик янашмагъа тюшегенин ташдырды.
Илму-сынав конференцияны барышында Жамалутдин гьажи Къарабудагъгентлини яш варислери Ильяс Мамасиев ва Зулейха Гьажиева ону алдында дарс алгъанлар, Буйнакскиде жыйылып, уллу алим гечинген сонг ону эсделигине язгъан назмуну ва Сыйлы Аллагьны 99 атын гёнгюнден охуду. Жамалутдин гьажи Къарабудагъгентлини торуну, техника илмуланы кандидаты Жамалутдингьажи Гьажиев оьзюню бары да дос-къардашыны атындан уллатасыны гьюрметине оьтгерилген илму-сынав конференцияны сиптечилерине ва бары да ортакъчыларына разилигин билдирди.
«Ёлдаш» газетни баш редактору К. Алиев къумукъланы илму-маданият къурумуну атындан Къарабудагъгент районну гьакимбашыны биринчи заместители Агьмат Гьажиевге, белгили шаир ва драматург Атав Атаевге, Къарабудагъгентдеги гимназияны муаллими, Росссияны умуми ва касбу билим берив тармагъыны гьюрметли къуллукъчусу, ДР-ни яшёрюмлерини ат къазангъан насигьатчысы Умсалимат Бутаевагъа Йырчы Къазакъны медалы тапшурулду.
Лап ахырда Къарабудагъгент юртну жумамежитини имамы Халит гьажи Бабатов сёйледи. Ол Жамалутдин гьажи Къарабудагъгентлини яратывчулугъу торайып гелеген яш наслуну ругь-къылыкъ якъдан тарбиялавда айрыча таъсир этмеге болагъаны гьакъда айтды.
