Оьзюмню гьакъында сёз

Ассаламу алейкум, ювугъум Абдулазим!
Бек сагъынып язаман, инан, воллагьилязим!

Бу – бир ёлдашыма язылгъан кагъызны башланыву. Озокъда, бугъар жавап гелген буса да ярай. Амма бир къардашыма йиберген жавап сакъланып менде бар:

Билемен мурадынгны: менден хабар гёзлейсен.

Гьар язгъан кагъызынгда «бузавну семирт» дейсен.

Хожалар бирче сорайсан ревизияны…

Бютюн юртдагъы хабар – Зайнутдинни зияны,

Бузавунгну гьюрметлеп, биз турабыз гьар гюн де,

Семиртме де къарайбыз, къолдан гелген кююнде.

Къурдашыма да, къардашыма да йиберилген шо кагъызланы шиъру булан язмагъа неге къарагъанымны оьзюм де билмеймен. О заманда шаир боламан деген къастым да болмагъандыр. Бир-эки яшав маълуматлары, «Абулазим-воллагьилязим», «Сорайсан ревизияны – Зайнутдинни зияны» деген къапиялар, къумукъчагъа арапчадан ва орусчадан гелген. «Зиян, ревизия» деген сёзлер болса тюгюл, дагъы зат ёкъ да ёкъ. Тек улан-къыз бир-бирине, башгъалардан яшыртгъын язгъан кагъызлар сарын булан язылгъанны мен биле эдим. Сарынланы кёплери халкъныки бола эди. Улан да, къыз да оьзлер ойлашып чыгъаргъанлары да табыла эди.

Муна гьали эсиме гелип гетди, бир юртлу оьрюм яш оьзюню досуна къыркъ-элли йыллар гетип, ону къатыны: «Булай кагъызлар язып бола деп тургъанман, гьали-гьалилерде эрим айтып билдим, оланы ол тилеп, сен яза болгъан экенсен хари!» – деп кюледи.
Нечик де, яшдан берли уланланы атындан къызлагъа кагъызлар язып биревлеге къуллукъ этгеним эсиме гелген сайын яш йимик мени гьали де сююндюргенин, ялгъансыз, яшырып болмайман.
Мени герти атымны гьакъындан да бир-эки сёз:

Бу сёзлени язгъанман, авуздан атып-атып,

Оьзю де кимдир десенг, Гьажакъай Гьажаматов.

1927-нчи йылда башлап язылгъан шиъруларымны бирине мен Гьажакъав деп къол салгъан болгъан экенмен. Мен тувгъанда магъа уллатамны аты къоюлгъан болгъан. Тек уьйдегилер уллатама ушанып айтылагъан атны къоллап, магъа Аткъай дегенлер. Улланам абай, агьлюде башлап тувгъан баланы балаларына: «Атакъайым ат минсин, Шарабутдин тон гийсин, Карамутдин къыз сюйсюн», – деп кёп айта болгъан дей.

Уьйде къуш этден аш этилсе, «Сагъа аты къоюлгъан уллатанг Гьажакъав къушну бу ерин кёп сюе эди», – деп тавукъну, айрокъда гюргюрню дюммегин магъа ашата эди. Сонг-сонг мени семирегенимни уьйдегилер шондан гёреген болду.

Бир керен гиччи заманымда караватны башына оьрленип, мен намаз къычырма къарагъан экенмен. «Атакъайымны молла этежекмен», – дей болгъан улланам. Бирисини: «Буса Аткъайынгны атгъа чы нечик де, минмарагъа да миндирежексен дагъы?» – деген соравуна, Быкъый абай: «Молла болгъанда, тюеге минип гьажгъа барыр, Гьажакъав болур», – деп жавап берген дей. Яман ёл бузар, ярты молла дин бузар деп айтыв бар. «Яман да, ярты да буса – Аткъай, яхшы да, герти де буса Гьажакъав болур», – деп де къоша.

Нечик де, мени китапларда къолланагъан атым Аткъай, халкъны авзунда айтылагъаны Атакъай болуп къалды.
Гьасиликалам, мен гьажгъа да бармадым, тюеге де минмедим, аз-маз тюгюл минмарадан намаз да къычырмадым, билеген бир-эки дуаларымны да унутдум. Амма улланамны баш ёраву герти чыгъып, атгъа миндим, оьзю де къумукъ адабиятны атына. «Ат – мурат» деп айтыла.

Аткъай:


“Акъ гёгюрчюн”

«Яхшылыкъгъа – яхшылыкъ, яманлыкъгъа – къаршылыкъ»

Муна, гьали-гьалиде,
Бизден хыйлы ариде,
Бир сувчу къатын болгъан,
Ярлы уью яшдан толгъан.
Ол яшлардан къувана,
Ону аты да – Нана.

Хоншуда кёп сёйлейген,
Тек яшланы сюймейген,
Бирдагъы къатын болгъан,
Ону аты да – Жогъан.

Сёзню мунда бёлейик,
Гёгюрчюнге гелейик.

Буту сынгъан гёгюрчюн,
Тас этип бары гючюн,
Гелип сув ёлгъа къона,
Языкъны гёре Нана,
Бары ишин унута.
Уьркютмей ону тута,
Тез уьйге гелип, таза
Бир чюпюрекни яза,
Байлай бутну, киришлей,
Яра йибере ишлеп.
Яшлар чабып гелелер.
Гёгюрчюнню гёрелер,
Сув ичирип, аш берип,
Бетин-башын оьбелер
Сююнмекден гьариси.
Айрокъда бир тириси
Тавуш эте гьар янгъа
Ёлукъгъан-ёлукъгъангъа.

Жогъан эшитип бите,
Алгъасай чабып геле.
Тилеп айта Нанагъа:
«Гёгюрчюнню сат магъа,
Муну этине оьлемен,
Айтгъан багьанг беремен».

Яшлар огъар терс къарай,
Нана да айта булай:
«Бу чу сют акъ гёгюрчюн,
Аявлу яшлар учун
Мендей бу да анадыр,
Балалары боладыр.
Муну сойма къоймасман,
Нас байлыгъынг сагъадыр!
Жогъан хойланып гете,
Оьз-оьзюне кант эте.

Гече гетип, геле гюн,
Къушну буту сав, – сююн,
Гёгюрчюн къанат къагъа,
Балаларына багъа,
Оланы сав тапгъанда
Къуванчлыкъ арта онда,
Яшларын сыйпай башлай,
Къулагъына шыбышлай,
Авузуна оланы
Сала сютлю отланы.
Сонг ол гьавада ойнай,
Оьзю де булай ойлай:
«Эпсиз эдим, эпли этген,
Кепсиз эдим, кепли этген
Анагъа не этейим?
Къоймасман ону тегин»…

Бир заманда, бир чакъда,
Учуп гелип бир якъдан,
Гёгюрчюнюм гёрюне,
Ону аривлюгюне
Гюн шавлагъа
къувлуй акъ,
Авзунда урлукъ ялпакъ,
Ташлап ону гёгюрчюн
Айта: «Ана, сени учун».

Ал, урлукъ тюше ерге,
Ана абзаргъа – тёрге
Чачып савгъат урлукъну,
Этме башлай къуллукъну.
Урлукъдан япыракъ бола,
Ол оьсюп чарлакъ бола,
Хытан яя бек гёкчек,
Ол ачса да кёп чечек.
Ондан бола бир харбуз,
Бир буса да – пир харбуз!
Харбуз оьзю де ала,
Акъчалыкъ чакъы бола.
Ол бише, огъар маза,
Итти бичакъ, бек таза.
Салып ону чарагъа,
Яшлар ала арагъа.

Жогъан геле, ол биле,
Ана харбуздан тиле:
Ийиси солакъ, тюсю нар,
Урлугъу да кёп аз бар.
Вагь, гьайран эки къатын:
Урлукълар бир-бир алтын!

Олар, бу ишге къара,
Гьариси бир зат бола.
Бири уьйге – уьй матагь,
(Уьйню лап йыртыллата),
Бири – гюзгю, тизив зат,
Бири – дёгерчекли ат.

Бири – кёкде оракъ ай, –
Ондан къарай бёрю акъай,
Бири – жаны бар къурчакъ,
Кёп китап, кёп оюнчакъ,
Бири – чечекли тала,
Бири – юлдузлу къала,
Къала башда – гиччинев
Гюмюш гёгюрчюн бала.

Къаладагъы савгъат да
Булай дей гьар сагьатда:
«Яшасын яшлар, бавлар,
Яшамасын баавлар!»

Яшлар къарап къалалар,
Сонг къаланы алалар.
Гёгюрчюню де булан
Бийик ерге салалар.

Жогъанны гёзю къыза,
Шо гюнден тутуп аза.
Бирдагъы йыл яз бола,
Бала ана къаз бола,
Яшлар да бек бой сала,
Охувлагъа ой сала.
Сёзню мунда бёлейик,
Гёгюрчюнге гелейик.
Учуп гелип гёгюрчюн
Ерге къона ем учун.
Жогъанны гёзю къайнай,
Хатарлы къолу ойнай,
Силлеп ура бир таякъ,
Тийип сына къуш аякъ,
Сонг тутуп, бутгъа къарай
Оьзю, гьиллагъа къалып,
Мишигин тюе салып.
Мишик яман сыныгъып,
Къайтмасгъа гете чыгъып.

Толмай туруп тюз бир ай,
Къушну буту сав болмай.
Шо айны гьар гюнюнде
Жогъан булай деп ойлай:
«Магъа да чачмакъ учун,
Урлукъ берсе гёгюрчюн
Чачарман – харбуз болар,
Нанадагъы байлыкъны
Барын да магъа берер,
Яшлар да ону гёрер.

Гьона, гьона, о заман
Нанадан мен озарман,
«Яшасын яшлар», – дейген
Сагьатны мен бузарман.
Къурчакъны, оюнчакъны
Гёз алдында тозарман…»
Шо хыял булан Жогъан
Гёгюрчюнню ёллагъан.
Гёгюрчюн къанат къагъа,
Балаларына багъа,
Кёп гёзлеген балалар
Ачдан оьлюп къалалар.
Языкъ янгыдан къозлай,
Бала ята ва бозлай.
«Эплиден эпсиз этген,
Кеплиден кепсиз этген.
Жогъангъа не этейим?
Ону да къойман тегин!»

Бир замандан, бир чакъдан,
Учуп гелип бир якъдан,
Гёгюрчюнюм гёрюне,
Ону аривлюгюне
Гюн шавлагъа къувлуй акъ,
Авзунда урлукъ ялпакъ.
Ташлап ону, гёгюрчюн
Айта: «Жогъан, сени учун!»
Ал, урлукъ тюше ерге.
Жогъан: «Абзаргъа – тёрге
Чачылсын, – деп, – шо
урлукъ!»
Ялчыгъа бере буйрукъ.
Урлукъдан япыракъ бола,
О оьсюп чарлакъ бола,
Хытан яя бек гёкчек,
Ачса да ол кёп чечек,
Ондан бола бир харбуз,
Бир буса да – пир харбуз.

Харбуз оьзю де ала,
Акъчалыкъ чакъы бола.
Ол бише, огъар маза,
Итти бичакъ бек таза.
Ялчы харбузну уьзе,
Харбуз къучакъда юзе.

Харбуз гюмюш паннузда,
Бичакъ ала харбузда.
Дюрмюкен ол нар йимик?
Къайда, о чу къар йимик.
Тек алтынгъа ошамай,
Оьзю бишген, гёр къара:
Урлугъу саргъылт-къара,
Жогъан къарай бошамай,
Алышдыра ол кебин:
Урлукълар – телижибин!

Жогъанны бети кепсиз:
Телижибин кёп эпсиз,
Кёпден де кёп, кёпден де
Башындагъы тюкден де,
Чумлукъдагъы чумдан да!
Буса да сутур Жогъан
Умут уьзмей токътагъан,
«Чыгъар бир алтын
самакъ», –
Деп ойлашып ол томакъ,
Харбузну хотгъап къарай.

Жибин Жогъанны талай,
Башлап бириси тиге,
Бу къол силлеп елиге.
Сонг бирден бары жибин
Муну сыпатын тиге.
Жогъаным жибинлене,
Жибинлерим жинлене.
Жогъан шашып, адашып,
Уьйден тышгъа тербене.
Жибин артындан уча,
Жогъан къол силлеп
къача,
Къайда бакъгъанын
билмей,
Не оьлмей, не тирилмей
Бизден хыйлы ариде
Шолай бара гьали де.

* * *
Гёгюрчюн ойнай оьрде,
Яшлар да яйнай ерде,
Олар булан мишик де,
Гёзю чычкъан тешикде.
Къаладагъы сагьат да
Булай дей гьар сагьатда:
«Кёп болсун яшлар,
бавлар,
Болмасын бир де давлар».
Ана яшай сююнюп,
Жогъан къача тююнюп.

Шолай гёрсете гючюн
Бизин сют акъ гёгюрчюн,
Яхшыгъа эте яхшылыкъ,
Ямангъа эте къаршылыкъ.

Шудур мени ёммагъым,
Сизге сокъгъан сумагъым.
Сумакъдагъы оювлар,
Оюв тёгюл, язывлар:
«Яшасын яшлар, бавлар,
Яшамасын баавлар!»