ЮЛДУЗСУЗ ИГИТИБИЗ МАМАТ
«Къурбансыз дав болмас» деген сёз тагъымны нече керен де эшитгенбиз. Уллу Ватан давда 30 миллион адам жанларын къурбан этген. Шо — уьстюнлюк учун кёп уллу багьа. Бир орус йырда «Нам нужна была одна победа, мы за ценой не постоим» деген сёзлер гьали къулакъны д, юрекни де йыртып йиберме аз къала. Бир вакътиде маънасы бар белгили йырдагъы сёзлер, бизге гьали башгъа кюйде англашына… Бирдагъы зат — давну натижасы. Къайсы давда да уьстюнлюк алынгъан буса, айтагъаным натижа яхшы буса, давну ичиндеги кемчиликлер гёзге айтардай илинмей де къала. Арадан йыллар гетгенде, давну юрюлген кююне багьа берме, озокъда, тынч боладыр. Мен бу макъаламны да давда ёлугъагъан тюзсюзлюклени гьакъында айтып башлама сюемен.
Рейхстагны тёбесине биринчи минген ва Къызыл байракъ къакъгъан Абдулгьаким Исмайыловгъа Игит ат 51 йылдан сонг берилди. Игитлиги багьаланмай, инг де яманы, шо атгъа гёрсетилип, тек сыйлы ат берилмей къалгъан нечесе адам бар. Эндирейли Абулай Алиев бек гючлю дав этген адам, игит атгъа гёрсетилген, тек берилмеген. Къырымсолтан Къанаматовну атасы Бадюрню танкы Берлинге биринчи гирген, тек болгъан эришивлени натижасында, «Игит ат берме тийишли» деген документлери штабгъа гетгенде де къарамай, шо ат берилмей къалгъан. Биз оьзюню гьакъында хабарлама сюеген гьажимажагьатюртлу Мамат Гьажимуратовгъа да шолай болгъан.
Мамат 1924-нчю йыл тувгъан. 2 йыл болагъанда ону анасы Исират гечине. (Бу ерде Исират мычыгъыш къатын экенни эсгерип къояйыкъ, неге тюгюл де анасыны миллети Маматгъа кёп четимликлер болдуражакъ.)
Атасы Тавмурза юртда старшина болуп тургъан. Ол белгили тухумну уланы. Халкъ абур этеген тайпаны уллусу Чабу юртда чы нечик де, айланагъа да белгили ва абурлу арап алим болгъан. Ону уланы Гьажимурат (Маматны уллатасы) гьажгъа яяв баргъан, къайтып гелегенде ёлда гечинген ва шонда гёмюлген. Боташюртну ва Гьажимажагьатюртну къабурларында буса белгили адамына сынлар салынгъан.
Тавмурза башгъа къатын ала ва олагъа ортакъ яшлар да тува. Маматгъа оьгей ана булан яшама къыйын бола, ол да не багьана табып да, уьйден гетме багьана къыдырып тургъан. Нечик де ол 8 классны битдире, сонг йылларына эки йыл да къошуп, 17 йыллыкъ Мамат Къызыл Армияны сыдраларына къуллукъ этме гете. Уьйде буса къызардашы Упат, инилери Алимсолтан ва Салимсолтан къалалар.
Маматны 20-нчы армияны 320-нчы Къызылбайракълы артиллерия полкну топография къуллукъчусу этип белгилей. Шо буса 1941-нчи йылны 17-нчи июнь айы бола. Дав башланма буса бир айлар къалып тура. Мамат къуллукъ этеген полк Одессаны тюбюнде ерлешген буса да, асгерчилени тангала дав башланажакъ ва биринчи уруш булар булан болажакъ йимик къаныгъывлу уьйрете. Бары да затны билме сюеген Мамат не ишни де эте, тезликде уьйрене ва аз заманны ичинде ёлдашларыны арасында абур къазана.
1941-нчи йылны июнь айны 22-си етише. Командири полкну буланы къувунлу гьалда жыя ва буйрукъгъа гёре, Тирасполь шагьаргъа багъып тербенмекни тапшура.
Мамат ва ону дав ёлдашлары немислер булангъы биринчи давунда гёрсетген къоччакълыкъны гьакъында Буттаевни «Фронтдан гелген уьчмююшлер» деген китабында арив язылгъан. Шонда пулемётчик И. Фатьяновну 1941-нчи йылда язылгъан кагъызы печать этилинген.
«Бизин полк немислер булан биринчи керен Тирасполь шагьарны боюнда ёлукъду. Бизин бийикликге салып, полкгъа шагьарны душмандан къорума ва аслу гючлерибиз жыйылгъанча душмангъа къаршылыкъ билдирме тапшурулгъан эди. Биз тезликде окоплар ва траншеялар къазып шо ерде беклешдик, тек къолубузда 5 атылагъан тюбеклер, гранаталар ва пулемётлер. Дагъы затыбыз ёкъ. Пушкаланы башгъа бойгъа йиберген. Немислер чапгъын этип бийикликни алып болмагъанда, бизге къаршы танклар салдылар. Бизге багъып уьстю толгъан автоматчиклер де булан 16 танк геле эди. Оланы артында да тизилип ва мезгил къоюп, бирдагъы автоматчиклер де геле. Танкланы ювукъ гелме де къоюп, буйрукъгъа гёре, барыбыз да бирге атышып йибердик. Шоссагьат танкланы уьстю бошады. Гьажимуратов бар окопгъа багъып уьч танк онгарылды. Мамат олардан бир де тартынмады, биринчи танкны шайлы ювукъ гелме де къоюп огъар яллатагъан ягъарлыгъы булангъы шишаны атды. Танк шоссагьат яллады. Онг янына чыгъып гелеген танк Маматгъа онгарылды ва ону окобуну уьстюнден бир айланып, юрюшюн давам этди. Маматгъа насипге бир зат да болмады, уьстевюне танк окопдан тайгъанда гранаталаны байламын атып, шону да яллатды. Шолардан чыкъгъан немислени де атышып оьлтюрдю. Шону гёрген уьчюнчю танк арты ерли къачма башлады. Мамат автоматдан да бек яхшы урады. Ол 40 минут юрюлген давда эки танкны яллатды ва 18 немисни оьлтюрдю. Немислер къачгъанда авлакъдан шайлы савут да жыйдыкъ ва биринчи уьстюнлюгюбюзню жувдукъ. Ингдеси, дав якъдан маънасы бар бийикликни къолдан чыгъармадыкъ. Немислер шо бийикликге 11 керен чапгъын этди, артилериясы атышды, самолётлардан бомбагъа тутду, тек биз шо заманда бийикликни сакълама бажардыкъ. Шо буса асгерлени бир амалгъа гелтиремек учун имканлыкъ берди.
И. Фатьянов, пулемётчик 1941-нчи йыл».
(Дав йылларда Дагъыстангъа кагъыз язгъан Иван Николаевич Фатьянов давда батареяны командирине ерли гётериле. Давдан сав къайта ва Москвада яшай. 1965-нчи йылда Гьажимуратовланы агьлюсю ону къызы эрге чыгъагъанда, тоюна да баралар).
Бу Маматны биринчи даву деп айтма ярай, алда олай нече давлар болажакъ.
***
Мамат дав этеген полкгъа артгъа тайма буйрукъ бола. Гьали ону полкну ичинде къурулгъан 826-нчы айры дивизионну разведкасына чыгъара.
Юртланы ва онда яшайгъан адамланы къоюп артгъа тартылма бек къыйын бола. Артгъа тартылагъанда да полк бир нече керен къамавгъа тюше. Шо гьакъда москвалы Евгений Панковскийни «Дагестанская правда» газетде 2003-нчю йылда чыкъгъан кагъызында толу кюйде язылгъан.
Евгений Панковскийни эсделиклеринден:
«Мен оьзюмю дав ёлдашымы Мамат Тавмурзаевич Гьажимуратовну гьакъында айтма сюемен. Мен ону булан 1942-нчи йылда яйда таныш болдум. Шо заман мен ярамдан къолай болуп, 826-нчы артиллерия дивизионгъа тюшдюм. Шо вакътиде полк Угра деген оьзени боюнда эди. Политрук бир гюн гелип: «Тергевлю болугъуз, немислер шу бойдан чыгъып чапгъын этмек бар» деп билдирди. Мен огъар «Не булан дав этме герекбиз, мени чи савутум ёкъ» дедим. Ол айтгъан кюйде, дивизионда танклагъа къаршы урагъан гранаталардан къайры дагъы бир савут да ёкъ экен.
-Бажарагъан ва къоркъмайгъан адамгъа шу да гючлю савут, — деп де къошду. Политрук айтгъан кюйде, 320-нчы полк къамавгъа тюшюп, шондан чыкъмакъ учунгъу давда Гьажимуратов бек гючлю дав этген ва политрук айтагъан граната булан бир танкны яллатгъан. Демек, полкгъа къамавдан чыкъмакъ учун ёл ачгъан. Шо давда гёрсетген къоччакълыгъы учун полкну командири Кузнецов Мамат Тавмурзаевични «Советлер Союзуну Игити» деген атгъа гёрсетген болгъан.
Полкгъа гелип экинчи гюн мен игитибиз Мамат Тавмурзаевич булан таныш болдум. Ол мени граната атма, танкны не ерине ташлама ва нечик енгил яллатма болагъанны англата эди. Шо заман башлангъан къурдашлыгъыбыз давдан сонг да давам этилди.
Арадан кёп заман гетмей, бизин полкну Позорелое Городишко деген ерге чыгъарды. Биз шонда алгъа чапгъын этгенче, разведка этме герек эдик. 1942-нчи йыл 4-нчю августда, къызгъын артиллерия атышывдан сонг, асгерлер алгъа тебинме башлады. Пехота тезликде немислени ал къорувун йырма бажарды. Шагьарны ичинде орам дав башланды. Биз буса пехотаны арты булан барабыз. Ариде, 2 къабатлы яллайгъан уьйню терезесинден таба, эки пулемёт атышма башлады. Бырыбыз да ятдыкъ. Бирден Мамат турду ва чап-ят, чап-ят эте туруп, уьйню боюна етишди. Сонг шо уьйню ичине гирип де гетди. Бираздан пулемётлар да токътады. Мамат шо эки де немисни есир этип гелди. Пулемётлар токътагъандан сонг, биз алгъа юрюдюк ва шагьарны немислерден азат этдик. Шолай къоркъувну билмейген улан эди, бизин сююмлю къурдашыбыз Мамат Тавмурзаевич. Олайланы давда бек абуру да бола, оланы кёп де сюе. Шо вакътиде Мамат Тавмурзаевични савгъатгъа гёрсетме биревню эсине де гелмеди. Ол да шолай затлагъа «мен этмесем ким этер» деп турагъан улан эди.
Сонг бизин полк Ржев ва Орлов шагьарланы немислерден азат этегенде къыйынлы давларда ортакъчылыкъ этди, кёп адамыбыз да оьлдю. Разведка маълуматланы яхшы онгаргъангъа ва шо давларда ортакъчылыкъ этгенге бизин дивизионгъа Гвардиялы деп ат тагъылды. Сёз ёругъуна гёре айтсам, давну ахырына дивизионгъа Александр Невскийни ордени де берилди.
Арадан бир йыл оьтген сонг, бизин полкну Спас-Деменск шагьарны онг янындагъы Павлино деген станцияны алма салды. Шо станция немислер учун бек маънасы бар ер экен, шону учун да олар шо ерни кёп гючлю бекликге айландыргъан. Бизин полкгъа шо станцияны алмакъ учун 2 жума берилди. Поюз ёлну бою булан дав эте туруп, бизин дивизион немислени бир беликлигин алды. Шо бекликде немислер дёрт де якъгъа атышып болардай арбаны дёгерчиги йимик затны уьстюнде самолётгъа атышма деп бекленип салгъан пулемёт бар эди. Нени де билме сюеген Мамат шогъар минип, пулемётну айландырып да къарады. Къашкъаралып турагъан заман, бирден кёкде самолётлар гёрюндю. Мамат тезликде пулемётну артына гирди ва олагъа атышма башлады. Гюллелер кёкде къайда учагъаны гёрюне. Самолётлар да атышма башладылар. Мамат къачып яшынмады ва олагъа багъып пулемётдан атышма башлады. Бирден башдагъы «Хайнкель -111» маркалы самолёт яллады ва айлананы ярыкъ этип, тёбен тюшюп атылды. Мамат башгъаларына да атышып йиберди, тек патронлары битип токътады. Самолётлар дагъы айланмады, бар-ёкъ бомбаларын да ер-ерге ташлап, къайтып гетдилер.
Арадан заман гетип, биз беклешген ерге эки капитан гелди ва самолётну ким яллатгъанны сорады.
-Мен яллатдым, Мамат Гьажимуратов, — деп жавап берди Мамат. Башлап инанмадылар. Яшлар жыйылдыкъ ва болгъан кюйню англатдыкъ. Олар бир де шолай пулемётну гёрмеген адам атышып, самолётну яллатгъангъа бек тамаша болдулар.
-Кёп савболугъуз! Сен кёп адамны оьлюмден къутгъардынг, — деп ону къучакъладылар. Олар бизин янавубурузда дав этеген штрафной ротаны командири ва замполити болгъанлар, экевю де Советлер Союзуну Игитлери эди.
Шо ерде олар взводубузну командирни де чакъырып, Маматны савгъатлама кагъызлар онгардылар. Арадан 1 жума гетип, дав ёлбашыбызгъа Ватан давну II даражалы ордени гелди».
Мамат немис самолётну яллатып, ону савгъатлавгъа кагъызланы алып гетгенде, ёлдашлары ону «гьур-ра» къычырып, тутуп оьрге чюйме башлай. — Сен Игит атгъа гёрсетилип, шо атны алмасанг да, бизин учун Игитсен, — деп ону аралап алалар ва къучакълайлар. Шо вакътиде бирден буланы янына бомба атыла ва солдатланы ян-янгъа чача. Бирлери оьле, кёбюсю яралана. Мамат буса топуракъны тюбюнде басдырылып къалгъан болгъан. Евгений Панковский оьзюню окобундан гьалны гёре, тезликде къурдашын чыгъара ва менсанбатгъа етишдире. Олар давдан сонг да къурдашлыкъ юрюте. Е. Панковский 1946-нчы йылда гелип, Маматларда къонакъ болуп да гетген.
Евгений Панковскийни эсделиклеринден:
«Мамат Тавмурзаевич госпитальда кёп турмады. Шондан сонг полк, шону булан бирге Мамат да, Смоленск, Орша, Витебск шагьарланы, Польшаны, Литваны, Гюнтувуш Пруссияны немислерден азат этивдеги давларда ортакъчылыкъ этди. 1945-нчи йыл 17-нчи мартда Кенсбергден Берлинге барагъан ёлдагъы давда огъар авур яра тийди»…
Ол нече керен яраланса да, тезликде полкуна къайтып тургъан, тек бу гезик огъар госпитальда узакъ заман ятма тюше.
Ленинградны Военно-медицина музейинден 1951-нчи йыл 28-нчи майда гелген справкада булай язылгъан:«Мамат Тавмурзаевич Гьажимуратов госпитальгъа онг гёзюне ва сол аягъына яра тийип тюшген. Ону сол гёзю гьаран гёре, къашыны уьст боюнда такъасыны ичинде яркъыч бар. Ол госпитальгъа 1945-нчи йылда 19-нчу июнда тюшдю ва 15-нчи сентябрде комиссияны гёрсетивюне гёре, асгерде къуллукъ этме ярамай деп справка булан частына йиберилди».
Мамат оьзюню асгер бёлюгюне йиберилмей, ол 1017-нчи эвакуация госпитальдан яралардан къолай болуп гелеген солдатлар ва офицерлер сакъланагъан 45-нчи атышывчу полкну госпиталына йибериле. Офицер болуп къуллукъ этме сюеген уланны умутлары увала ва шо полкдан таба 1945-нчи йыл 2-нчи октябрде Мамат уьюне йибериле.
Ол уьйде атасын авруп таба, Мамат давдан къайтып 20-нчы гюн ол гечинип де къала. Шо замангъа инилери ва къызардашы уьйлю-эшикли болалар, оьгей анасы да дос-къардашыны янына гете. Абзарда янгыз къалгъан Мамат юрт Советни секретары, сонг юртдагъы тюкенде сатывчу, учетчик ва ерли совхозда агъач уста болуп ишлей. 1947-нчи йыл ол яхсайлы медсестра къыз Райгьан Абдурагьманова булан уьйлене. Агьлюге 4 яш да тува: къызы Сапият яшлайын гечине, уланлары Гьажимурат 1992-нчи, Муратхан буса 2008-нчи йылларда гечине. Биревю къызы Жавгьарат Магьачкъалада яшай. Ол узакъ йыллар муаллим болуп ишлеген ва абур-сый къазангъан. Къайратлы загьматы учун Макътавлукъну III даражалы (орден Трудовой славы 3-й степени) ордени булан савгъатлангъан, артдагъы йылларда шагьарны халкъны социальный якъдан якълав управлениеде ишлей.
***
Мамат Игит атгъа гёрсетилип, неге берилмей къалгъанны гьакъында да айтайыкъ. Бирлери айтагъангъа гёре, анасы мычыгъыш экенге деп айтыла, бирдагъылары буса миллетине къумукъ деп язылагъанны орнуна къалмукъ деп язылгъан дейлер. Бизге белгили кюйде, эки де миллет сюргюн этилинген. Олай деп айтылса да, Мамат Игит атгъа 1942-нчи йылда гёрсетилген. Эки де миллетни сюргюн 1944-нчю йылда этилинген.
1944-нчю йыл Дагъыстанда А. Путербротну редакциялыгъы булан: «Советлер Союзуну Игитлери — Дагъыстанны макътавлу уланлары» деген 4000 тиражы булангъы плакат чыгъарыла. Шонда Советлер Союзуну Игитлери деп 25 адамны суратлары ва гиччирек маълуматлары булан, тюпде буса Игит ат берилген 15 дагъыстанлыны суратсыз атлары язылгъан болгъан. Шоланы арасында Маматны аты да бар. Плакатдагъы къыркъ да адамгъа Игит ат бериле. Мамат буса юлдузсуз Игит кюйде къала.
1944-нчю йылда Гьажимажагьатюртгъа Дагъыстанны военкоматындан адамлар гелип, Маматгъа Советлер Союзуну Игити деген ат берилген деп ата-анасын ва дос-къардашын къутлап да гетгенлер.
Евгений Панковскийни эсделиклеринден:
«Биз давда гёрсетген къоччакълыгъы учун Мамат Тавмурзаевичге Игит атгъа гёрсетилгенни биле эдик. Мен 1946-нчы йылда къурдашымда къонакъ болуп гелдим. Шо заманда ол магъа плакатны гёрсетди. Мен де шо плакатны Москвагъа алып гетдим ва Совет Армияны савгъатлав бёлюгюне бердим. Тек юрек тындырар жавап алып болмадым. Не болса да, шо зат Маматны игитлигин кем этмей. Мамат Тавмурзаевич гертиден де къоркъув билмейген къоччакъ улан эди».
Е.Пановскийни макъаласы булан бирге газетде М.Гьажимуратовну дивизионну байрагъыны алдында алынгъан сураты да салынгъан эди. Шолай гьюрмет Игитлеге тюгюл этилинмейгени ачыкъ зат.
Маматны Игитлиги гьакъда толу язылмагъан, ол 1997-нчи йыл 3 мартда гечинген. Игит атны алмакъ учун тюрлю-тюрлю ерлеге кагъызлар да язылгъан, тек гьал баягъы кюйде.
2004-нчю йыл 12-нчи майда Оборона министрилигини центральный архивинден гелген 3/87283 номерли кагъызда да Мамат Тавмурзаевич Гьажимуратов 1942-нчи йыл май айда «За оборону Москвы», шо йыл ноябрь айда «За отвагу» деген медаллар ва 1943-нчю йыл Ватан давну II даражалы ордени булан савгъатлангъанны эсгере. «Советлер Союзуну Игити» деп гёрсетилгенлени арасында ёкъ деп де билдире.
Юрт башчы Сайитбек Абдулбековгъа военкоматдан гелген кагъызгъа буса Мамат Ленинни ордени булан савгъатлангъан деп язылгъан. Бизге белгили йимик, Алтын Юлдуз булан Ленинни ордени де бериле чи.
Дав битгенли де 70 йыл бола тура. Озокъда, биз нечакъы сюйсек де къоччакъ къумукъ улангъа Игит атны оьлгенден сонг сама берер деген ойгъа къуллукъ этсек де, инанма болмайбыз. Тек шолай Ватанына гьалал къуллукъ этгенлер юреклерибизге оьктемлик бере.
2015 йыл
