Хамаматюрт. Оьтген асруну 60 – 70-нчи йыллары. Эки де янында беш-алты абзарны къуршайгъан юртну генг орамыны бир бою. Сибирилген, тазалангъан, сув себилген… Гьар тюрлю шагьарларда охуйгъан бу авулну студентлери гелме герек. Уланлар, къызлар оланы къаршылама гьазир. Студентлер гелгенде буса, олар булан Гьюсейн де бар, арты битмейген соравлар. «Мен де тюшемен охума. Мен де тюшме сюемен, кёмек этерсиз…» «Озокъда этербиз…». Юртлу яшлар оланы абурлап, алма-салма ер тапмай, оьзлени охувуну, этеген ишлерини гьакъында хабарлай.
Яшлыкъ–яшавну лап да гёзел аламаты. Ону кюрчюсю, инг де асил, гёзел, сююмлю ери – атанг, ананг! Оланы барлыгъы. Яшавну сюйме, англама уьйретеген гюч – оларда.
Уьстде эсгергеним йимик, бу авулну агьлюлери – мекенли ожакъ къуруп яшайгъан, бир-бирини къыйынына-тынчына табылагъан, хоншу арада татывлукъну болдуруп юрюйгенлер. Шо саялы болма ярай, гиччи яшланы, яшёрюмлени яшаву, юрютеген гьаракаты оланы даим тергевюню тюбюнде бола. Бу авулда ва юртда яшайгъан яшланы яшаву да шатлыкъда, къайгъысыз, яйда татавулда киринип, чабакъ тутуп, къышда чана чабып оьте юрюген. Яшланы терс ишлерин гёрсе де, уллулар акъырып, къычырып, чубукъ уруп юрюмеген. Сабур, саламат кюйде яшавну ёругъун, адат-къылыкъланы олагъа англатып юрюген. Яшлар харбуз, пастан учун яй вакътилер тарлавлагъа тюшмей де болмай. Къаравулчулар буса оланы саламат кюйде къаршылап, тойгъунча ашатып йибере болгъан. Атлар, йылкъы, гюлюклер бу юртну яшларыны инг де сююнчю болгъан.
Бу сююнчлени, яш йылларыны гьакъында магъа жамият чалышывчу Гьюсейн Адилов кёп сююп, уллу сагъынчлыкъ булан хабарлай. Агъачлыкъгъа барып гоган, гертме, агъач юзюм, ябушгъан, оьгюзъемиш жыягъан заманлары – инг насипли йыллар. Терик сувну агъачлыкълары, улуйгъан бёрюлери, тюлкюлери, чагъанлары, тавшанлары, бёденелери, къыр хоразлары, къабанлары, ябалакълары Гьюсейнни яшлыгъыны гёзеллиги, унутулмас аламатлары болуп токътай…
Охув йыллар
Яшлыкъ яшлыкъдыр… Яшлар да, оьсген сайын башгъа яшавну аламатларын, тюрлюлюгюн де сезме тюше, уллу болма алгъасайлар. Школаны биринчи зенги булан билим алма, охума гьасиретлик де тува. Гьюсейн буса билим алма, кёпню билме нече де гьасирет бола. Охуву да –яхшы къыйматлагъа. Школада ону булан къурдашлыкъ юрютме сюегенлер де кёп. Гёзел къызъяшланы арасында юрекге сююв гьислер тувдургъаны да бола. Ёлугъувлар да, биринчи сыр чечивлер де ким жагьилни юрегин шекер гемиртмеген, къыйнамагъан? Олар да бола. Школаны яхшы къыйматлагъа битдирген Гьюсейн, Магьачкъалада педагогика институтгъа охума тюше.
Гьюсейнни биринчи ювугъу-къурдашы, инанып оьзюню ойларын, яшыртгъын сырларын айтагъан адамы – атасы Юсуп болгъан. Школагъа юрюме башлагъанда буса – муаллимлери Али Гьажиевич, Абдулмажит Солтанбекович ону яхшысына сююнюп, талчыгъына ортакъ болуп юрюгенлерден. Олар огъар къумукъ адабиятны сюйме де, англама да уьйретип, оьзю гиччи буса да, ювугъуна йимик янашып юрюген адамлар.
Загьмат ёлда
Оьр билим алгъан сонг Гь. Адилов касбусуна гёре муаллим болуп аз заман ишлей. «Дагнефтепродукт» деген бирлешивде инспектор болуп ишлеме башлай. Ишине байлавлу ол савлай Дагъыстандагъы бу бирлешивге гиреген къурумланы чы нечик де тергей, уьлкебизни оьзге регион-ларындагъы къурумланы ишин тергемек учун да кёп керенлер командировкалагъа чыкъгъан. Ишинден айрылмагъан кюйде, ол Волгоград шагьардагъы нап ва газ институтну охуп битдире. Бу тармакъдагъы къаныгъывлу гьаракаты учун Дагъыстанны Гьукуматыны Гьюрметлев грамотасы булан савгъатлана. Дагъыстанны ат къазангъан напчысы деген гьюрметли атны ала.
Эсгерилген къурумда ол 25 йылны узагъында загьмат тёге. Оьзюне инг биринчи болуп насигьат да берген, уьлгю де болгъан адамны айта туруп, ол Алексей Дмитриевич Приходькону эсгере. Сонг да, Магьачкъалагъа гёчюп яшама башлагъанда, Гьюсейн Адилов, уллу буса да, оьзюн гьюрмет булан къабул этип, гьар тюрлю жамият масъалалагъа байлавлу насигьат берип юрюген Дагъыстанны халкъ шаирлери Абдулвагьап Сулеймановну, Анвар Гьажиевни, критик Камил Солтановну, Абдурагьим Къаннавуровну, режиссёр Гьамит Рустамовну уллу гьюрмет булан атларын эсгере. Оьзюню яшавунда оьтесиз пайдалы болгъан олар булангъы ёлугъувларыны гьакъында хабарлай. Оланы адамлыкъ якъдан гьалаллыгъын, тазалыгъын ол даимге эсинде сакълагъан.
Гёнгюллю гьаракат
1973-нчю йыл. Педагогика институтда охуй туруп, Гьюсейн Адилов оьзге студентлер булан бирче институтну актовый залында гьар тюрлю жыйынларда бола. Ону тамларына илинген инкъылапчыланы суратларыны арасында Жалалутдин Къоркъмасовну сураты ёкъ. Дарс беривчюлеге, суратланы онгарып илгенлеге сорай… Гьеч тюзевлю жавап береген ёкъ. Сонг профессор А.Ширавов огъар Тату Булачны гёрме къара деген. Ол телефон сёйлеп, ону янына бара. Масъаланы гьакъында айта. Уьч гюнден Ж.Къоркъмасовну сураты оьзгелени янына илинип бола. Т.Булачгъа гьасилин айтгъанда, ол Гь.Адиловну уьюне чакъыра. Уллубий Буйнакскийни, ону ёлдашларыны гьакъында лакъырлаша, къонакъ этип йибере.
2001-нчи йыл Совет Союзну Игити Юсуп Акаевге тахшагьарда эсделик салма герек деп Гь.Адилов, М-С. Ягьияев, И.Керимов, А.Гьажиев къол салып, Магьачкъаланы администрациясыны башчысына кагъыз йибере, ёлугъувгъа бара. Шондан сонг къарар чыгъарып, Игитибизге эсделик салына.
2011-нчи йылда Ж.Къоркъмасовну атындагъы фонд ачыла. Шону ишин юрютмеге жамият ишлерде актив кюйде ортакъчылыкъ этип юрюйген Гьюсейн Адиловгъа тапшурула. Ол оьзю де хабарлайгъан кюйде, халкъгъа, миллетге пайда гелтиреген, эсде къалагъан жамият ишлеге къошулуп чалышма муштарлы. Гьаракатгъа берекет дегенлей, ону къасты булан Магьачкъалада М.Горькийни атындагъы орус театрны уллу залында Жалалутдин Къоркъмасов тувгъанлы 140 йыл битегенликге байлавлу болуп уллу жыйын оьтгериле. Шо гьакъда «Ёлдаш» газет де язып чыгъарды. Къоркъмаскъала юртгъа гиреген ерде, Ж.Къоркъмасовну эсделигини боюнда жамитяны да къуршап парк этиле. Магьачкъаладагъы илму центрда, алимлени де къуршап Ж.Къоркъмасовну инкъылап гьаракатына ва яшавуна багъышлангъан илму-конференция оьтгериле. Гь. Адиловну тилевюне гёре белгили художнигибиз Абдулзагьир Мусаев Ж. Къоркъмасовну портретин этген.
Ж.Къоркъмасовну атындагъы фондгъа ёлбашчылыкъ эте туруп, Гь.Адилов оьзге жаваплы ёлдашлар да булан бирче тахшагьарыбызда огъар эсделик салма герекни масъаласын арагъа чыгъара, оьрдеги къурумлагъа кагъызлар яза. Шо масъала да бек къыйынлы гьалларда чечиле. Уьчюнчю керен жыйылгъан комиссияны членлери эсделикни салма герек деп къарар чыгъара. Салагъан ерни тапма да тынч болмай. Тек табыла. Дагъыстан пачалыкъ университетни алдындагъы майдан сайлана.
Шондан сонг эсделикни этмеге скульпторгъа тапшурула. Уьч метр бийиклиги булангъы эсделик этилип бите турагъанда, жаваплы къуллукъчулардан къурулгъан комиссия огъар къарама бара. Оланы арасында Жалалутдинни торуну Анатолий Къоркъмасов да бар. Бир тюрлю себеплеге гёре олар битме турагъан эсделикни къабул этмей. Иш токътала. Огъар чыкъгъан харж да бошуна гете. А.Къоркъмасов Москвада этдирме герек деп бу ишни оьзюню бойнуна ала. Бугюн гелеген маълуматлагъа гёре, янгы эсделикни уьстюнде иш башлангъан ва юрюлюп тура. Гь. Адилов фондгъа жыйылгъан харжны да онда бакъдыргъан.
Гьюсейн Юсуповични яратывчулукъ яндан да пайы бар. Миллетибизни белгили адамларыны гьакъында ол язгъан очерклер, макъалалар къумукъча да, орусча да «Ёлдаш» газетибизде ва оьзге газетлерде, «Тангчолпан» журналда кёп керенлер чыкъгъан. Касбусуна гёре ат къазангъан напчы буса да, къумукъ адабиятны кёп сюе, Къумукъ театрыбызда юрюлеген спектакллени бирин де къутгъармай къарай ва оланы гьакъында оьзюню пикрусун айтма да тартынмай. Яратывчулукъ интеллигенция булан ёлукъма, лакъыр этме кёп сюе.
Оьтген йыл Гь. Адиловну къасты булан белгили режиссёрубуз, драматург Гьамит Рустамовну пьесаларын къуршап, Дагъыстан китап издательствода айры китап чыгъарылды. Жалалутдин Къоркъмасовну гьакъында оьзю эки китап чыгъарма бажарды. 2020-нчы йыл белгили драматург, язывчу, таржумачы Алим-Паша Салаватовну асарларыны эки томлукъ мукъаятлы кюйде тизилген асарлары да чыкъды. Бу пайдалы ишни де оьзюню бойнуна алып, Гьюсейн Адилов къумукъ охувчулагъа берекетли савгъат этди.
Белгили жамият чалышывчубуз Гьюсейн Адиловгъа гележекдеги умутлары-хыяллары яшавгъа чыкъма насип болсун деп айтма сюемен.
