Яшмын яшнай, кёк кёкюрей…
Язда гюнню бек къызывундан шавлалары алмашына буса, алдагъыланы сынавуна гёре, шо да телиянгургъа-алатолпангъа ёрала.
Дагъыстанны тавларында йимик, тавтюп ва тюзлюк бойларында да май айда яшмын яшнай, кёк кёкюрей. Бу йыл Къумукътюзде яшайгъанлагъа табиатны шо аламатын оьтген айны 22-нчи гюнюнде ачыкъдан сезмеге имканлыкъ болду. Къатты янгур тез токътар деген кюйде, Семендер бойда да 4-5 минут къотарып явуп, башгъа якълагъа багъып къачып гетди…
Бизин республикабызда чакъны гьалы нечик болажагъына байлавлу маълумат береген центрны башчысы Абдулгьалим Дадашев бизге билдирген кюйде, бу йыл савлай яйда йимик, май айда да Дагъыстанда айлана якъдагъы гьаваны иссилигине гёре къургъакълыкъ болажакъ деп къаравуллана. Адатлы гьалда, чакъ май айда салкъын бола буса, озокъда, юрт хозяйство булан машгъул болагъанлар учун мол тюшюмлер оьсдюрмеге имканлыкълар кёп болажакъ деп айтагъанлар да янгылыш болмай.
Язбашны къарлыгъачлар къанатларыны уьстюне салып алып геле деген ёрав да негьакъ тувулунмагъан. Къарлыгъачлар янгурну алдында тюпден учмагъа башлай. Ону да себеби бар. Неге десегиз, янгур явагъанда отланы арасындагъы увакъ жан-жанывар къанатлары йибигенде учма болмай. Шо вакъти башгъа къушлар да гьавда пайсыз къалмай…
Зараллы аврувлар ва зиянлы жанлар яйылмасын учун
Гёресиз, уьстде де эсгерилген йимик, къушлар бавчулукъда ва овощлар оьсдюрювде бизин гьар тюрлю зиянлы жанлардан да къоруй. Зиянлы жанлар буса адатлы гьалда бир ва кёп йыллыкъ юрт хозяйство оьсюмлюклеге зараллы аврувланы къабундурмагъа имканлы экени гьакъда билмек пайдалы. Къушлар шону биле ва бавчулагъа, авлакъчылыкъ булан машгъул болагъанлагъа кёмеклеше. Олагъа бизин къурдашларыбыз деп негьакъ айтылмай.
Юрт хозяйство тармакъда майда бав-бахчаларда ишлейгенлени аслу тергевю зараллы аврувланы ва зиянлы жанланы алдын алывгъа бакъдырылагъаны аян.
Чечек тёгюлюп, тююр тутгъан сонг емиш тереклеге «Твинго КС» деген къошулчан агъулу дарман ва оьзгелерин урмагъа яражакъ. Емиш тереклеге, уьлкюлеге йимик язлыкълагъа ва гюзлюклеге де зараллы аврувланы алдын алмакъ учун къошулчан «Медея МЭ», «Гренни КС» ва оьзге агъулу химикатланы къолламагъа таклиф этилине…
Дарман урув ишлер савлугъугъузгъа, санларыгъызгъа зарал болмасын учун, тийишли къорув опуракълардан ва алатлардан пайдаланмагъа тюше. Дарман урув ишлер битген сонг агъып барагъан сувда киринмеге герек. Дарман урув ишер язда эртенлер тез ва ахшамлар геч салкъында урула. Гюнню къызывунда ва ел бар заманларда дарман урув ишлени оьтгермеге таклиф этилинмей. Сакъ болайыкълар, агьамиятлы чарагъа талапланы унутмай янашмагъа къарасакъ, этген ишибиз заралгъа айланмас.
Гьали де геч болмагъан
Артдагъы йылларда савлай республикабызда йимик, тюзлюк ва тавтюп бойлардагъы районларыбызда адамланы савлугъу учун пайдалы уьлкю емишлени оьсдюрювге тергев гючленегени ачыкъ болуп гёрюне. Шо гьакъда гьали-гьалилерде «Ёлдашда» Буйнакск райондагъы оьз мухбирибиз Абдулла Залимхановну макъаласы да печат этилинген эди. Гертиден де, голубика адамланы башгъа-башгъа санларына эм болдурагъан дарман уьлкю оьсюмлюк санала. Темиркъазыкъ флотда къуллукъ этеген йылларымда бизге шо емишни дазу бойларда гёзлерибизни иттилигине зарал болмасын учун ашамагъа таклиф эте эди…
Гьалиги заманда оьзге ерлерде йимик, республикабызны тюзлюк ва тавтюп бойларындагъы шагьарларында ва районларында ишлетмеге онгайлы ерлерде бав бюрлюген — малина ва аювъюзюмню башгъа-башгъа журалары оьсдюрле. Шоланы да оьзтёрече дарманлыгъы гьакъда бизин газетибизни бетлеринде макъалалар аз чыкъмагъан.
Уьлкю оьсюмлюклени яягъан ва оьсдюреген къайдаларына тюшюнмеге къыйын тюгюл. Сайламлы бир йыллыкъ чубукъларын 50-60 сантиметр къоюп, башларын бутап, 40 сантиметрисин топуракъны тюбюне басдырып оьсдюре. Шону учун ерни алданокъ кюйлеп онгармагъа тюше. Орнатылгъан чубукъланы тергевсюз къоймайлы, чакъда-чакъда сугъара турмасакъ, тамур тутмай къуруп къалажакъ.
Бав жиелекни гьакъында
Оьзге шитил оьсюмлюклени йимик, бав жиелекни де сугъаргъан сонг, топуракъны къатмагъа къоймайлы, арты булан каза уруп топурагъын йымышата турмасакъ бажарылмай. Неге десегиз, сугъарылгъан сонг каза урулмаса, топуракъ дымлыгъы тайып къата, ярыла. Шо кюйде, тамурлары къысылып, тынышы бувула ва къурумагъа имканлы.
Каза ургъунча алды булан бав жиелекни кюйлевючлер булан азыкъландырыв мол тюшюмлер къайтармагъа кёмек этежеги гьакъда да унутмайыкъ.
Жиелекни бишген емишлерине тиймеге йылавукъ хуртлар ва хомурсхалар оьтесиз амракъ бола. Шо саялы самурсакъны бир нече тишлерин алып янчып эки къашыкъ сув къошуп бир жума къарангы ерде сакълагъан сонг, он литр сув булан булгъап ишлетмеге яратыла. Зараллы жанланы алдын алмакъ учун агъулу химикатлар да пайдаландырыла.
Бав жиелекни яйывну оьз заманы ва къайдалары бар. Язбашда ва гюзде тюгюл, август айда. Шо заман, иншаллагь, эсигизге салмагъа да яражакъ.
Оьсюмлюклени бавукъ сакълайыкъ
Алда да эсгерилгени йимик, тюзлюк бойлардагъы бав-бахчаларда, дачаларда бир ва кёп йыллыкъ овощ оьсюмлюклени тюбюндеги топурагъын ярылмагъа къоймай бавукъ сакъламакъ учун, сугъаргъан сонг каза ура турма тарыкъ бола. Каза урувну орнунда оьсюмлюклени тюплерине чириген саламланы, биченлени тёшеп бавугъун сакъламагъа сынавлу бавчулар ва овощчулар да таклиф эте. Сув къыт болагъан бойларда тамчылатып сугъарыв ва оьзге къайдалары да пайдаландырыла.
Долма этер япыракъдан…
Бизин тюзлюк бойдагъы районларыбызда юзюм борлаланы оьсдюрюв, мердешли саният санала. Оьсдюреген заманда этилинеген къуллукъларыны гьакъында алдагъы йылларда мени авторлукъ сагьифамда кёп макъалалар язылып чыкъды. Бу гезик мен юзюм борланы емиши йимик, япырагъы да пайдалы ва шондан этилинген долмаланы гьакъында эсигизге салмагъа сюер эдим. Неге десегиз, долма учун юзюмню япырагъы алдан берли адатлангъаны йимик, май айда жыйыла ва сакълавгъа салына. Сакълавну къайдалары да башгъа-башгъа.
Пастан-харбузсуз къалмажакъбыз…
Бизин республикабызны сув эркин бойларында айрокъда Солакъны айла-насындагъы авлакъларда алдан берли пастан-харбуз оьсдюрювге айрыча тергев берилип гелген. Алда шонда бахча салагъан къаягентлилеге «солакъчылар» деп ат да тагъылгъан эди. Гьали буса «солакъчыланы» – «согъанчыланы» авадан пайы – ломмайчылар, базарларда сатыв ерлени бийлеп олтургъан…
Согъан, пастан-харбуз чачыв гьали гёчювюл гьайванчылыкъны атлавлукъ-ларындагъы къонушларда тав районланы адамларыны ихтиярында ва къоллавунда бола.
Гетген йыл бизин республикабызда 224 минг тон бахча оьсюмлюклени тюшюмю къайтарылгъан эди. Бу йыл дагъы да кёп болажакъ деп къаравуллана. Неге десегиз, пастан-харбуз чачагъан майданлар дагъы да 20 процентге къолайлашгъан ва 8,5 минг гектаргъа етишген.
КЪ. КЪАРАЕВ.
