Гьар йыл октябр айда  бизин А-П. Салаватовну атындагъы Къумукъ музыкалы-драма театрыбыз оьзюню янгы сезонун ача. Ону ачылывуну алдында театрны адабият бёлюгюню ёлбашчысы, Дагъыстанны халкъ шаири Багьавутдин Гьажиев булан ёлугъуп, ондан баянлыкъ алма  токъташдыкъ.

 

– Багьавдин Анварович, театрны янгы сезонуну ачылывуну алдында бизин охувчуларыбызгъа не йимик маълуматлар берме болар эдинг?

– Гьар йыл дюньягъа алтын гюзню геливю булан бизин анадаш Къумукъ ­театрыбыз оьзюню гезикли янгы сезонун ача. Бу йыл да октябр айны башында биз театрны 93-нчю сезонун ачабыз. Бу агьвалат озокъда, бизин барыбызны да, айрокъ да театрда ишлейгенлени ойлашдырмай къоймай.

Гетген театр сезонну гёзден гечирсек, Къумукъ театрны сагьнасында бир тюрлю янгы къайдада салынгъан сагьна оюнлар эсде къалды. Гетген сезонда къумукъ сагьнада орус, татар, къыргъыз ва оьзге тиллерден гёчюрюлген пьесалар ойналды. Мисал учун, Ч.Айтматовну «Денгиз бойлап чаба гёбек ит», Г. Лорканы «Къанлы той», А. Островскийни «Къувала яш, къувала, яшав шолай бувара» ва оьзге пьесалар. Олай пьесаланы гёчюрмек учун бизин таржумачыларыбыз да бар. Мисал учун, Ислам Казиев, Атав Атаев, Супиянат Мамаева ва оьзгелери.

– Бизин къумукъ авторлар язгъан пьесалар неге ягъада къала деген сорав тувулуна?

– Гертилей де, бизин пагьмулу язывчуларыбыз кёп бар, тек оланы кёплери драматургиягъа нечик де чыгъып болмай тура. Олай болгъанда не этмеге герек деген суал тува. Ойлашып къарайыкъ. Гетген асруну 50-60-нчы йылларын ала­йыкъ. Шо йылларда бизин гьазир драматургларыбыз ёкъ эди чи. Болмаса да, милли-къумукъ драматургияны тармагъына янгы чалышывчулар къошулду. Къайдан чыгъып къалды бирден эки булар деген ой тува. Къайдан чыгъагъандыр, бизин белгили шаирлерибиз, язывчуларыбыз театргъа юрюме башлай, оьзлер язгъан асарлардагъы игитлерин сагьнагъа чыгъарма сюе.

Къумукъ театрны сагьнасында шо йылларда шаир А-В. Сулеймановну, Ш. Альбериевни, У. Мантаеваны, М-С. Ягьияевни, З. Атаеваны пьесаларына гёре спек­такллер салынды. 70-80-нчи йылларда буса драматург­ланы сыдрасына язывчу ва критик К. Абуковну, язывчу Б. Атаевни, шаирлер А. Гьамитовну, А. Атаевни атлары къошулду. Буланы пьесалары сагьнагъа салынды ва къаравчуланы разилигин къазанды. Булар бары да драматурглар болуп тувмагъан, олай пагьмугъа уьйретеген институтлар да, курслар да ёкъ. Тек, олар барысы да театргъа тыгъыс кюйде къатнама башлагъан эди. Олар бара-бара къумукъ театрны коллективи булан яхшы кюйде сыкълашгъан эди.

Эгер оьзге дюнья адабиятлагъа биз тергев этсек, мисал учун, дуллу-дюньягъа аты айтылгъан Вильям Шекс­пир театр булан онча да сыкълашгъан, гьатта онда артист болуп да ишлеген. Комедияланы атасы, французлу Жан Батист Мольер де театргъа ишлеме тюшген, бара-бара буса театрны ёлбашчысы болуп токътагъан. М. Горькийни драматург ёлу да 1902-нчи йыл Москваны театрында башлангъан, драматург гьисапда А.Чехов да шо театрдан башлагъан. Бизин сююмлю драматург­ларыбыз А-П. Салаватовну, Т. Бийболатовну, А. Къурбановну, Гь. Рустамовну уьс­тюнлюклери де инг башлап сююмлю Къумукъ театрыбыз булан байлавлу.

– Буса да, бизин арабызда яшайгъан гьалиги къумукъ авторланы пьесалары бардыр чы. Олар неге салынмай?

– Пьеса спектаклге айланып, сагьнагъа салынмакъ учун кёп адам къуршала: режиссёр, актёрлар, композитор, художник ва оьзгелери. Шо саялы да бугюнлерде  пьесалар аз язылса да, ёкъну герек тапдырар дегенлей, бара-бара оьзге драматург­лар да туважакъ.

Бизин язывчуларыбызгъа эринеген, айсенилик хасиятланы къоюп, театргъа кёп юрюме герек, спектакл­лерден, премьералардан башлап, айрокъ да сагьналашдырыв чаралагъа, гьатта спектакллер гьазирленеген репетициялагъа ерли гелип, театрда олтуруп, (къайсы режиссёр да сизге ихтияр бережек) олар этегенни къарап гёрмеге герек. Гьона сизге дарслар, онда сиз гёрежексиз сиз язгъан текстлени режиссёрлар, актёрлар нечик алышдырып болагъанны.

1938- нчи йылда язылгъан «Молла Насрутдин» деген пьесасын автор Магьаммат Къурбанов, театргъа гелип, 5 сагьатны узагъында охугъан. Ону тексти нече де уллу болгъан. Шо пьесаны уьстюнде режиссёр Гьамит Рустамовдан башлап, савлай коллектив айрыча ругьланыв булан ишлеген, кёп затын алышдыргъан ва натижада бир де оьлмежек комедиягъа айлангъан.

– Сен къумукъ театрны адабият бёлюгюню ёлбашчысы болуп кёп йыллар ишлеп турасан. Театргъа нечик гелдинг?

– Къумукъ театрны спектакллерине мен кёп яшла­йын къарама башладым. Бара-бара театрда ишлейген режиссёр ва актёр Биймурза Мантаевны таъсирлиги булан 1980-нчи йыллардан башлап, сагьна инчесанияты булан иштагьландым. Мен о замангъа эки-уьч китапны автору эдим, театрны режиссёрлары Скандарбек Тулпаров ва Биймурза Мантаев магъа гёчюрмеге пьесалар берди. Бири азербайжан драматург В.Адигюзеловну «Шагь къуш» деген комедиясы эди, биревюсю буса А.Чеховну «Гёзьяшлы кюлкю» деген драмасы эди. Ондан сонг йыллар гетип, магъа дагъы да бир нече пьесаланы гёчюрмеге тюшдю. Мени оьзюмню биринчи пьесамны Ислам Казиев сагьнагъа онгарды. Ону аты «Сюйсегиз кюлегиз, сюйсегиз йыла» эди. Ондан сонг дагъы да бир нече йыллар гетип, Биймурза Мантаев «Мени гиччи байрамым» деген пьесамны салды. Артдагъы «Батмакъ кёпюр» деген пьесам буса, арадан он йыл гетип сагьнагъа салынды. Язылгъан булан да, пьеса сагьнагъа салынмай къалагъан гезиклер де бола. Шолай экенлик, яратылгъан драма асарны чеберлигинден, маънасындан, темасындан гьасил бола.

Атав Атаев – бугюнлерде бизин арабызда яшайгъан ва актив кюйде пьесалар язагъан белгили драматург. Ону театрда кёп пьесасы салынгъан. Биз булай драматургдан сююнмей болмайбыз. Амма ону да салынмай турагъан бир нече пьесасы бар. Гьар тюрлю себеплер булан олар йылдан – йылгъа гёчюрюле, оьзлер репертуар­гъа къошулса да. Мунда бизге, айрокъда театрда ишлейгенлеге ойлашма зат бар. Бизин оьзенни биз сыйламасакъ, ким сыйлар деген пикругъа гелебиз.

Артдагъы йылларда арагъа чыкъгъан драматург Гебек Къонакъбиевден де биз кёп янгы пьесалар къаравуллайбыз. Ону «Экинчи бет сатыла» деген комедиясын къумукъ къаравчулар кёп сююп къаршылады. Ол гьали театргъа «Чомарт ва Намарт» деген яшлар учунгъу ёммагъын язып гелтирген, бу пьеса да янгы сезонну репертуарына къошулгъан.

– Сиз спектакллер алып тыш пачалыкълагъа да барасыз. Олар къумукъ халкъны тарихи булан байлавлу спектакллени яхшы къабул этегени белгили…

– Бизин театрны оьзге тыш пачалыкълар булан тыгъыс байлавлукълары бар. Мисал учун, Тюркия, Татарстан булан, Узбекистан ва Къазахстан, Азербайжан булан.

Кёбюсю театраланы адабият бёлюклерини ёлбашчылары булан мени де яхшы танышлыгъым бар. Тек не пайда даим оланы пьесаларын гёчюрюп турма кюй ёкъ чу, бизин халкъны яшавун да дюньягъа гёрсетме герек чи. Олай болгъанда бизге къумукъ пьесалар тарыкъ, ким сюйсе язсын, шону бир де унутмагъа тюшмей. Бизде ондан къайры булай бир аслу масъала да бар. Къумукълар бай тарихи булангъы халкъ. Театргъа гелеген кёп санавдагъы къаравчулар оьз халкъыны тарихин ахтарагъан асарланы гёзлей. Кёбюсю янгы язагъан бизин авторларыбыз биринчи пьесасы сагьнадан оьтген сонг, сайки, халкъны йыбатабыз дейген ой булан, увакъ темалагъа чыгъып къала. Енгил юрюшлюлени, ичкичилени, савдюгерчилени ва жиянатчыланы келпетлери булан дазуланып къала. Олай келпетлер булан миллетни масъалаларын чечме бажарылмай. Янгы асар язма сюегенлеге шону эсде сакълама тарыкъ.

– Октябр айны башында театрны янгы, 93-нчю сезону ачылажакъ болгъан сонг, къаравчулагъа не йимик спектакллени гёрсетме болажакъсыз?

– Театрны бугюнгю репертуарында йыл битгенче эки уллу спектакллер салына. Бириси Расул Гьамзатовну 100 йыллыгъына байлавлу болуп Ислам Казиев «Поле битвы душа моя» деген ат булан пьеса язды ва салма да салды. Ону гьали гьалилерде премьерасы да болду. Экинчи спектаклни де  Айгум Айгумов онгарып тура. Ону аты «Дербентли Шими». О – авторну Хизил Авшалумовну юбилейине багъышлангъан. Оланы арты булан режиссёр Скандарбек тулпаров А-П. Салаватовну «Айгъази» деген драмасын салмагъа уруна.

– Яш къаравчуларыбызны да унутма кюй ёкъ. Олар учун да янгы сезонда гёрсетме онгаргъан спектакллеригиз бардыр?..

– Къумукъ театрны коллективини алдында токътагъан аслу борчланы арасында, оьсюп гелеген наслуну тарбиялав агъамиятлы ер тута. Яш къаравчулар учун гьар сезонда биз репертуаргъа республиканы  ва уьлкени лап яхшы драматургларыны пьесаларын къошабыз. Шоланы арасында бизин драматургларыбыз Атав Атаевни «Акъ къозу» деген ёммагъы, Абдулгьаким Аджиевни «Кюлбай» деген ёммагъы, Гебек Къонакъбиевни «Чомарт ва Намарт» деген ёммагъы ва дагъы да оьзге асарлар бар. Янгы йылгъы каникулларда биз шагьар школалар учун орус тилде ёммакълар да салабыз. Олай этмесек, гьалиги базар аралыкъларда бизге къазанмагъа дагъы ёл ёкъ, шагьардагъы орус тилде къарама сюеген яшланы санаву буса шайлы кёп шо саялы бизин театр кёбюсю гьалда орус ёммакъланы къоллай.

Театр юртлагъа да кёп бара. Бу гас­тролланы халкъ учун да пайдасы бар. Юртларда спектакллени къайсылары гёрсетилме герек деген масъала директорну янында арагъа салынып ойлашыла.

Гьасили калам, А-П. Салаватовну атындагъы Дагъыс­тан пачалыкъ Къумукъ музыкалы-драма театр оьз халкъы учун гелеген сезонда да яратывчулукъ ишин дагъыдан-дагъы яхшылашдырагъан ёлда давам этежек.

 

Баянлыкъны язгъан

Яраш БИЙДУЛЛАЕВ.