Къыржан — июн айда къомурсгъалар уясындан арек чыгъып, оланы гьавчулукъ гьаракаты гючлене буса, чакъны иссилиги узакъгъа деп ёрала. Къыржан айыбызда гюнлер узатылып, гечелерден оза барагъаны бавчуланы ва авлакъ ниъматлар оьсдюрюв булан машгъул болагъанланы да загьмат гьаракатын бирден-бир гючлендире.
Юрт хозяйство къуллукъчулар учун заманны гьар сагьаты аявлу. Алгъа салынгъан борчланы тас этивлеге ёл бермейли, уьстюнлю кюйде яшавгъа чыгъармакъ учун бав-бахчаларда бугюнлерде гертиден де, авлакъ ишлер эрте башлана ва ахшамлар геч болгъунчагъа давам этилине. Ёгъесе, кёп ва бир йыллыкъ юрт хозяйство оьсюмлюклерден мол тюшюмлер къайтармагъа бажарылмай.
Айлана якъдагъы бав-бахчаларда емишлени, юзюмню, авлакъ ниъматланы эрте бишеген жураларыны тюшюмю къайтарыла. Озокъда, янгы тюшюмден сююнебиз, чакъны онгайлы шартларындан, айлана якъдагъы иссиликден илгьам аласан, шо заман оьсюмлюклени тийишли къуллукъларындан да магьрюм къоймагъа тюшмей…
Ишлер давам этиле
Бир йыллыкъ оьсюмлюклер-яшылчалар йылда эки-уьч де чачыла. Къыржан айда емиш тереклени къайсы жураларын орнатмагъа таклиф этилине деген сорав тувулуна. Белгили болгъаны йимик, тереклерде ва борлаларда бутакъларындан сувуну юрюшю яйны башларында да токъталмай. Шону учун емиш тереклени ва юзюм борлаланы геч бишеген жураларын орнатмагъа гьали де геч болмагъан. Борлалар булан янаша шо вакъти бавларда уьлкю емишлени, гьайваны, гьармутну, жиени, инжирни, тутну, шапталны ва кюреге тереклени орнатмагъа ярай.
Эсгерилген тереклени ва шолай да емиш уьлкюлени, бутакъларындан сайламлыларын бутап алып, топуракъны тюбюне 30-40 сантиметр теренге басдырып, уьстде эки-уьч бюрюн къоюп оьсдюрюле. Неге десегиз, биринчилей, ерли шартларда сыналгъан тереклени тамурлары тез ва бек тута. Сонг да, гьалиги заманда базарлардан сатып алабыз десек, багьа токътай. Уьстевюне, къолдан алгъан малны сан яны да шекликни тувдура.
Сувундан-азыгъындан къысмайыкъ
Уьстде де эсгерилгени йимик, яйны биринчи айында бир ва кёп йыллыкъ юрт хозяйство оьсюмлюклени оьсювю, тамурлашыву давам этилине. Шо вакътиде оланы сувундан ва азыгъындан къысмагъа тюшмей. Чакъда-чакъда топуракъны бавукълугъун тергеп, тюплери къуруй буса, сугъара.
Бир йыл минерал кюйлевючлер – азот, калий, фосфор бериле буса, артындагъы йыл ерли кюйлевючлер – полукъ сув булан бирче азыкъландырыла.
Сугъарывну сырларын билмек де пайдалы. Ёгъесе замансыз заман бишме турагъанда сугъарылгъан тюшюмюн тас этивлерсиз къайтармагъа бажарылмас. Терек емишлени йимик, ертюп емишлени, памидорну да бишеген вакътисинде сугъарыв гери урула. Самурсакъ булан согъанны да толу баш тутгъандан сонг сугъарып чиритип къоймайыкъ. Къайтарылгъан, сакълавгъа салынагъан сайламлы тюшюмлени де сувдан-бавукълукъдан къоруп, къурутуп ерли-ерине тёшемеге таклиф этилине.
Юрт хозяйство оьсюмлюклеге къуллукъ этивню оьзюне хас оьзтёрече сырлары бола. Бав-бахчалардагъы бир ва кёп йыллыкъ оьсюмлюклени не заман сугъармагъа таклиф этилине деген сорав тувулуна. Алдан берли топлангъан сынав аян этеген кюйде, эртенги сугъарыв айрыча агьамиятлы. Неге десегиз, эртен сугъарылгъан оьсюмлюклени тамурлары сав гюнню узагъында бавукълукъдан пайдалана ва тюшюмге кёмеклеше. Топуракъ да сав гюнню узагъында къуруй. Ахшамлар сугъарылса, сынав гёрсетгени йимик, бавукъ ерде — топуракъда гечелер гьар тюрлю микроблар, чирик аврувлар къабунмагъа имканлы.
Гьалиги заманда бизин республикабызны гьар тюрлю бойларында теренге бурав уруп булакълар чыгъарыла ва юрт хозяйство оьсюмлюклени сугъарывда да пайдаландырыла. Амма теренден чыкъгъан сувукъ сув оьсюмлюклени титиретсе, оьсювюне къоркъунчлукъ тувулуна. Муна шо саялы да артезиан булакъланы сувун ювукъда къазылгъан къуюлагъа яда буса гьазирленген къураллагъа жыйып сонг сугъармагъа таклиф этилине. Гюнню къызывунда, ел барда сугъарыв ишлер гери урула.
Бирдагъы насигьат, эртенлер сугъарагъан вакътиде оьсюмлюклени уьстюне, саптакъларына, боюна-союна сепмейли тамчылатып яда буса тюпден таба тамурларына йиберип сугъармагъа къаст этейик.
Каза урувну сырлары
Уьстде де эсгерилгени йимик, оьсюмлюклеге этилинеген гьар-бир къуллукъну топлангъан сынав булан байлавлу оьзтёрече сыры бар. Июн айда бав-бахчаларда каза урув ишлер чакъда-чакъда оьтгерилегени белгили. Чёп отлар бек оьсюп къала. Шо заман каза уруп, чёп отланы уьстюнден къыркъып къоймайлы, алданокъ сугъарып, сонг тартып тамурлары булан чыгъарагъанлар янгылыш болмай. Ёгъесе чакъда-чакъда каза урув булан машгъул бола туруп, аявлу заманыгъыз асувсуз тас болажакъ.
Аз, тек сан яны булан этилинеген къуллукъ сайламлы ва бизин учун учуз токътайгъан тюшюмню аслу шарты экени гьакъда унутмай иш гёрейик. Шо гьакъда бир вакъти Семендерде мени хоншумда яшайгъан гьюрметге лайыкълы тамаза Магьаммат агъав да оьзюню бай сынавуну сырын магъа малим этди. Айтмагъа сюегеним, юрт хозяйство оьсюмлюклеге къуллукъ этеген асувлу къайдаланы шо кюйде наслудан-наслугъа бермеге-тапшурмагъа тюше. Ёгъесе, чёп отлар кюйленген ва сугъарылгъан топуракъны азыгъындан пайдаланып туражакъ. Сонг да, бийик болуп оьсген чёп отлар овощ оьсюмлюклени тынышын бува, гюнню шавлаларыны алдын ала ва оьсювюн четимлешдире.
Бирдагъы таклиф, къыркъылгъан чёп отланы ташламайлы, яллатып кюлюнден яда буса къуюлагъа-ойтанлагъа къатлав-къатлап этип топуракъ булан тёшеп чиритип пайдалы кюйлевючлер гьазирлемеге бажарылажакъ. Муна шо саялы да чёп отланы айынмагъа къоймайлы, гьар 7-14 гюнню ичинде бир керен каза урувну оьтгермеге авур гёрмесек, ишибизни натижалары гележек учун хайырлы болур.
Дарман урувну талаплары
Июн айда, уьстде де эсгерилгени йимик, бахча-бавларда янгы тюшюмню бир-бир эрте ва орта чакъда бишеген жураларыны тюшюмю къайтарыла. Шону алдында тереклени эсгерилген жураларына дарман урув ишлер гери урула. Геч бишеген емиш тереклени жураларын шо саялы да айрыча ерде орнатмагъа таклиф этилине. Неге десегиз, емиши геч бишеген тереклеге дарман урув ишлер къыржан айда да узатыла.
Дарман урагъанда, савлугъубузну къоруп, тийишли опуракъ гийимлерден ва алатлардан пайдаланмасакъ, шо заман гёзлерибизни ва тыныш алагъан санларыбызны аманлыгъына къоркъунчлукъ тувулуна. Сакъ болайыкъ, талаплагъа тергевлю кюйде янашайыкъ. Дарман уруп битгенде сувну тюбюне гирип кирине.
Йыл йылгъа ошамай. Йылны шартларына гёре табиатда, бахча-бавларда зараллы аврувлар ва зиянлы жанлар да алышына, башгъа-башгъа журалары аян этиле. Агъулу дарманланы ишлетегенде Россельхозцентрны ерлердеги къурумларыны касбучулары булан гьакълашып оьтгермеге герекбиз. Бизге белгили болгъан кюйде, бу йыл оьсюмлюклени зараллы аврувлардан ва зиянлы жанлардан къорув булан машгъул болагъан къурумлар билдирегени йимик, аврувлагъа къаршы – «Хортон», зиянлы жанлагъа къаршы «Дракор» деген агъулу химикатланы да къолламагъа яражакъ.
Тиревлер салына
Июн айда тереклени ва овощ оьсюмлюклени тююрлери гюн сайын уллу бола, авурлукъ ала. Авурлугъу артып салланагъан бутакъланы ва шолай да саптакъланы тергеп-ахтарып деген кюйде, ер-еринде бир ва кёп йыллыкъ оьсюмлюклеге тиревлер салмасакъ, майырылмагъа яда буса ерге ятмагъа имканлы. Ерге тийген бутакълардагъы ва саптакълардагъы тюшюм зараллана-бузула. Тюшюмю къайтарылгъан сонг тиревлери тайдырыла ва тазаланып, дарман урулуп дагъы йылгъа сакълавгъа салына.
Экинчи ашыбыз
Экмекден сонг картоп бизин сурсат тепсилерибизде лап да кёп къолланагъан пайдалы азыкъ гьисапда белгили. Шону учун артдагъы йылларда бизин республикабызда кёмек учун берилеген пачалыкъ субсидиялардан да пайдаланып, картоп оьсдюрюлеген майданланы артдырмагъа муштарлы болагъанлар арта.
Оьзге оьсюмлюклени йимик, картопну да эрте, орта ва геч заманда бишеген журалары белгили. Июн айны башында эрте бишеген журалары сатывгъа базарлагъа ва тюкенлеге чыгъарыла. Геч бишеген жураларыны бою да гётерилип геле. Шо вакътиде, тюшюмю мол болсун учун, хантав къалмайлы, сугъарывдан сонг тюплерине каза булан топуракъ тартмагъа ва къонгузакъ къабунмасын учун, дарман урмагъа унутмайыкъ.
Самурсакъ тогъуз аврувдан дарман…
Согъан сегиз аврувдан дарман буса, самурсакъ тогъуз аврувну алдын алмагъа кёмеклеше. Июн айны башларында самурсакъны орта чакъда бишеген жураларыны тюшюмю къайтарывгъа ювукълаша. Шо вакътиде къанатларыны ортасындан оьзек чыкъмагъа да башлай. Самурсакъны орта ва геч бишеген жураларыны оьзеклерин саптакъларын заралландырмай астаракъ булан тартып алыгъыз. Оьзеклерин ташламай, аш учун къоллагъыз, банкаларда тузламагъа да таклиф этилине.
Къ. КЪАРАЕВ.
