Къумукъланы авуз яратывчулугъунда, хабарларында туршу август айда тувагъан юлдузланы сигьрулусу гьисапда эсгериле. Шогъар байлавлу болуп башгъа-башгъа уьлкелерде халкъ арада яйылгъан ёравлар да къаршылаша. Къумукътюзде де туршу тувгъан сонг, кёп йыллыкъ сынав аян этеген кюйде, айлана якъны гьавасы аста-аста булан салкъын болмагъа башлай…
Туршу тувду, салкъын тюшдю
Бу йылны оьтген июль айында, ер юзюндеги оьзге бойларда йимик, Дагъыстанда да чакъны иссилиги бары да юрт хозяйство къуллукъчулагъа бавчулагъа, авлакъчылагъа ва овощ оьсдюрювчюлеге мол тюшюмлер оьсдюрювде бир де болмагъандай уллу четимликлер тувдурду.
Шогъар да къарамайлы, бир ва кёп йыллыкъ юрт хозяйство оьсюмлюклер оьсдюрюлеген майданларда тас этивлени алдын алмакъ учун къайратлы гьаракат арасы бёлюнмейген кююнде юрюлдю демеге ярай. Къайратлы гьаракатны натижалары буса бугюнлерде республикабызны сатыв юрюлеген базарларында ва тюкенлеринде ачыкъ болуп гёрюне. 2024-нчю йылда 1 миллион 600 минг тон овощлар ва 300 минг тон емишлер къайтармагъа умут этилине. Шону учун емишлени ва авлакъ ниъматланы бузулмагъа, заралгъа тарымагъа къоймайлы, къоллавчуланы талапларын толу кюйде заманында кютмеге тарыкъ. Неге десегиз, къышлавгъа да азыкъ гьазирлемек учун жаваплы гюнлер етишген. Туршу айда авлакъ ниъматланы ва емишлени орта болжалда бишеген жураларыны тюшюмю генг кюйде къайтарыла, геч бишегенлерин де тас этивлерсиз къайтармакъ муратда гьазирлик гёрюле..
Пастан байлыкъ – бир айлыкъ десек де,…
Къумукътюзде алдан берли авлакъ ниъматланы оьсдюрюв мердешли тармакъ болуп гелген. Дагъы да ачыкъ этип айтсакъ, бизин региондагъы юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъланы 80 процентге ювугъу тюзлюк бойдагъы районларда ерлешген.
Республикабызны бав-бахчаларында алдагъы йыллардан эсе пастан-харбуз оьсдюрюлеген майданлар эки минг гектарлагъа артды ва 13 минглеге етишгени гьакъда айрыча эсгермеге тюше. Бугюнлерде республикабызны темиркъазыкъ бойларындагъы сув эркин Бабаюрт, Къызылюрт, Тарумов ва Къызлар районларда бахча оьсюмлюклени тюшюмюн къайтарыв къурумлу кюйде салынгъан. Пастан-харбуз байлыкъ – бир айлыкъ десек де, тюзю, гьалиги заманда бахчалардан къайтарылгъан тюшюмлени сакълавгъа салагъан сыналгъан къайдалары да пайдаландырыла. Уьстевюне, бал, мураба этиле. Харбуз тузлана, пастан къурутула…
Озокъда, къайратлы гьаракатны болдурмакъ учун къайсыбызгъа да, азындан, гюнде уьч керен аш хапма тарыкъ бола. Бугюнлерде де гьаманда йимик, айлана якъдагъы талапларын гьисапгъа алып, сатыв юрюлеген ерлерде Росселхознадзорну къуллукъчулары аслу тергевюн авлакъ ниъматланы сан янына бакъдыра ва къоллавчуланы аманлыгъы, савлугъу учунгъу гьаракатын артдыра. Шолайлыкъда, юрт хозяйство маллар сатыв булан машгъул болагъан тайпалар учун онгайлы шартлар да яратылына.
ДР-ни юрт хозяйство ва сурсат министри Мухтарбий Ажековну ва шолай да Магьачкъала шагьар округуну башчысы Юсуп Умавовну гьай этивю булан юрт хозяйство къуллукъчулар учун тахшагьарыбызны Батырай орамында гече сагьат ондан тутуп, эртен сагьат алты болгъунча сатыв этмеге имканлыкълар болдурулагъаны гьакъда айрыча эсгермеге тюше. Неге десегиз, шонда къоллавчулар оьзлер учун тарыкълы авлакъ ниъматланы, емишлени, юзюмню юрт хозяйство продукталаны сатагъанланы къолундан учуз багьаларындан алмагъа бола.
Озокъда, шолай учуз сурсатмал сатылагъан ерлеге ломайчылар да сугъулагъаны гьакъда унутмагъа тюшмей. Ёгъесе, сатыв-алыв юрюлеген ерлерде ломайчылар багьаланы тёбен тюшмеге къоймас учун, гечесин-гюнюн бир этип мурадына етишер. Алывчуланы ва юрт хозяйство продукция оьсдюрегенлени къыйынына ес болур.
Заралгъа токътамасын учун…
Уьстде де эсгерилгени йимик, бав-бахчаларда бугюнлерде авлакъ ниъматланы ва емишлени, юзюмню орта бишеген жураларыны тюшюмюн къайтарыв генг кюйде давам этилине. Шону учун дарман урув ишлер токътатыла, сугъарыв ишлер сийреклеше. Бишеген вакътисинде юзюмню, емишлени ва овощланы тюшюмю заралгъа токътамасын учун бир ва кёп йыллыкъ оьсюмлюклеге сув салмагъа ярамай. Гьатдан оздурулуп этилинеген къуллукъларына гёре сакъ болмасакъ, ахырында тюшюм заралланып, тас этивлеге тарыжагъы гьакъда унутмайыкъ.
Урлукъланы гьазирлев ва сакълавгъа салыв
Урлукъланы гьазирлевню ва сакълавгъа салывну оьзюне хас талапларын къайсыбызгъа да ишге урунгъанча алданокъ билмек пайдалы болур. Кёп йыллыкъ сынав ташдырагъаны йимик, туршу айда аслу гьалда авлакъ ниъматланы орта бишеген жураларыны урлукълары гьазирлене ва сакълавгъа салына.
Биринчи талап – овощланы урлукъларын гьазирлейгенде яхшы кюйде ерине етишип бишген сайламлы тюшюмлеринден пайдаланмагъа таклиф этилине.
Экинчиси – урлукъланы салкъын гьава, ел тиеген ерде къурутмагъа тарыкъ бола.
Уьчюнчюсю – къурутулгъан урлукъланы кагъыз яда буса къумач дорбалагъа тёшеп, зараллы жанлар тиймейген, бавукълугъу ёкъ къуру ва дарман этилип акъчабылып тазалангъан ерлерде сакъламагъа тюше.
Къаягент къорукъну шапталы…
Гьайдакъ бойда, Къаягент къорукъда артдагъы йылларда шапталны эрте, орта ва гечге таба бишеген журалары уллу майданларда оьсдюрюле ва гезиги булан минг тонлардан да къолай тюшюмю де къайтарыла.
Къаягент райондагъы уллу ва гиччи юртланы арасында Гьюсемегент бавчуланы ва юзюмчюлени отаву гьисапда танывлу болгъан. Сынавлу бавчуланы баш тергевю туршу айда – Гьюсемегентде «Шавхал бавда» ва Башлыда «Жаван тавну» тюбюнде оьсдюрюлген шапталны геч бишеген жураларыны тюшюмюн тас этивлерсиз къайтарывгъа бакъдырылгъан. Къоллавчуланы тахшагьарда ва оьзге ерлерде яшайгъанлары гьюсемегентлилер оьсдюрген шапталгъа айрыча къыймат берегени негьакъ тюгюл. Татли, тизив, татывлу емишден къышлав учун гьар тюрлю татли сувлар, мурабалар, мармалат кампетлер гьазирлене ва къурутулуп сакълавгъа салына. Шапталдан гьазирленген оьзге малланы арасында къурутулгъан къагъында савлукъ учун пайдалы маддаланы-витаминлерини 80 проценти тас болмай сакълана.
Емиш береген бавда тереклени тюбюне тюшгенлерин ерде чиримеге къоймай жыйып алып тайдырмагъа таклиф этилине. Аслу гьалда терекден хурт гирген емишлери тюшегени гьакъда да унутма тюшмей. Зараллангъан емишлер тайдырылмай тюбюнде къалса, озокъда, тюшген емишлерден чыкъгъан хуртлар къайтып тереклеге гётерилежек.
Бу ерде мен охувчулагъа шапталны гьакъында маълумат берегенимни де маънасы бар. Айтмагъа сюегеним, туршу айны 20-дан сонг, оьзге емиш тереклеге йимик, шапталны сайламлы журалары да бюр салынып оьсдюрюле ва арадан бир йыл гетген сонг орнатыла.
Бюр салынагъан тереклени уьч гюн алданокъ сугъарып къойсагъыз, бутакъларындан сувну юрюшю гючлене ва салынгъан гёз бек тута.
Бюр салмакъ учун алынагъан бир йыллыкъ чубукъланы да бир жума алда тереклени баш бутакъларындан бутап алып, холодилникни тюп гёзюнде сакълагъыз. Неге десегиз, шолай сакълангъан чубукъдан бюрюн заралландырмай итти бав бичакъ булан ёнуп алып къолламагъа рагьат болажакъ.
Бав жиелек орнатыла-яйыла
Къумукътюзде артдагъы йылларда бав жиелек оьсдюрегенлени санаву артып тербей. Шону учун онгайлы табиат шартлары, гьавасы ва топуракъ байлыкълары да болушлукъ эте.
Озокъда, бав жиелекни де ерли шартлагъа къыйышывлу сайламлы, мол тюшюмлер береген жураларын ахтарыв ва пайдаландырыв агьамиятлы масъала. Неге десегиз, ону бир гезикде ва язбашдан къыш болгъунча тюшюм береген журалары белгили.
Туршу айда бав жиелекни янгы оьсюп узун гетген мыйыкъларындан тамурлаш—гъан сайламлы тюплени алып хасилеге яймагъа-орнатмагъа таклиф этилине. Хасилер алданокъ кюйлевючлер булан ишлетилген, сув берилген дымлы топуракъгъа орнатыла.
Экинчи ашыбыз
Экмекден сонг картоп бизин сурсат тепсилерибизде лап да кёп къолланагъан авлакъ ниъмат санала. Ону да ерли шартлагъа къыйышывлу эрте, орта ва геч чакъда оьсдюрюлеген жураларын танглап, къуллукъларын кютювден мол тюшюмлени сан яны ва оьлчевлери гьасил бола.
Август айда къоллавчулар оьзюне айрыча гьюрмет булан янашагъан ертюп емишни орта бишеген журалары булан янаша геч бишеген жураларын къайтарыв да башлана. Муна шо саялы да къайтарывну алдында бир-эки жума алда сугъарыв ишлени токътатып, хытанларын чалгъы булан чалып тайдырмагъа таклиф этилине. Къайтарылгъан ертюп емишлени сайламлы жураларын сатывгъа чыгъарыв ва сакълавгъа салыв булан янаша урлукъ учун да гьазирлемеге гереги гьакъда унутмагъыз ва бавукълукъ ёкъ ерлерде салкъын гьавасы булангъы ерлерде-тёлелерде къыш чыкъгъынча сакълагъыз.
Таклиф бизден – иш сизден!
Гьазирлеген Къ. КЪАРАЕВ.
СУРАТДА: башлыгентли бавчу Шагьбан Арсланбеков.
