Бизин къумукъ миллетни арасында  гьар  тюрлю асруларда оьзюню атын, хатын варисликге къоюп гетген алимлерибиз бар. Шолай алимлерибизни бири, озокъда,  машгъур алим Гьасан Оразаев эди.

Ол яллыкъ тапмай чалышагъан, халкъына даим къуллукъ этип тургъан алим буса да, оьтесиз саламат, сабур, илиякълы адам эди

Гьасан Магьамматрасулович  алим де, адам да болуп бажарды ва  инсанлыкъны яхшы хасиятлары булан  оьзюне уллу гьюрмет  къазанып яшады. Ол  бизин къумукъ халкъны арасында  оьзюню илму ахтарывлары булан бютюн Дагъыс­тангъа, гьатта Азербайжангъа, Тюркиягъа да белгили болду.

Ону илму ёлу Дагъыстан пачалыкъ университетни та­мамлагъан­ сонг 1977-нчи йылда СССР-ни Илмулар академиясыны Дагъыстан филиалында  Тарих, археология ва этнография институтда илму къуллукъчу гьисапда башлангъан. Ол гьар йыл Дагъыс­танда оьтгерилген илму экспедицияларда ортакъчылыкъ эте, юртлагъа, шагьарлагъа барып кёп санавда къолъязмаланы, авуз яратывчулукъ асарланы табып, оланы уьс­тюнде  тындырыкълы ахтарыв ишлер юрюте. Ажам ва латин язывлардан юзлер булангъы тюрлю асарланы къумукъ ва орус тиллеге гёчюрген.

Ол къумукъ, тюрк, азербайжан, ногъай, татар, эсги тюрк тиллерде  язылгъан къолъязмаланы ахтаргъан.  Илму ахтарыв институтда чалыша туруп, оьзюню  ата юртлусу, белгили алим, ярыкъландырывчу Абусупиян Акаевни  яшавун ва яратывчулугъун ахтарма башлагъан. Гьасан Магьамматрасуловични илму чалышывуна, яшав ёлуна тергев бергенлер ол оьзюне  уьлгю, устаз гьисапда Абусупиян Акаевге ошамагъа къаст этгени, ондан илгьам алгъаны гёрюне.  Ону илму ишлерини инг аслуларыны бириси де, озокъда,  Абусупиян Акаевни 1992-нчи йылда къумукъ тилде басмадан чыгъарылгъан «Къылыкъ китабы». Шо йыл А. Акаевни асарларыны, таржумаларыны жыйымы  «Пайхаммарны ёлу булан» деген  китап да чыгъарылды.

Бу китап юртлулары, бютюн къумукъ халкъ учун багьалы савгъат болуп токътады. Китапгъа янгыз къумукъланы арасында тюгюл,  оьзге дагъыстан халкъланы, гьатта Темиркъазыкъ Кавказны  халкъларыны арасында да белгили болгъан «Дагьир ва Зугьра», «Бозигит», «Юсуп алайгьи салам», юз йыллыкъ рузнама, мавлетлер, кёп санадагъы охув китаплар къуршалды.

1992-нчи йылда мен 12 йыллыкъ къызъяш эдим. Озокъда, «Пайхаммарны ёлу булан» деген бу янгы китапны атам  уьйге алып гелгени ва уьйде барыбыз да бир-биревден алып охуйгъаныбыз бугюн йимик эсимде.  «Пайхаммарны ёлу булан» деген китап магъа йимик кёп­леге таъсир этгендир, гьар тюрлю белгили  хабарланы ва илмуланы ана тилибизде де охумагъа имканлыкъ берди.  Ондан сонг эсгерилген китапны бирдагъы 3 тому, топланып чыкъды. Оланы гьариси агьамиятлы илму ишлер, халкъгъа пайдалы маълуматлар берген китаплар болду. Гьасан Оразаевни агьлюсю Умрагьил Магьамматовна эсгерген кюйде, бешинчи томгъа маълуматлар жыйылгъан буса да, ону сав заманында чыгъар­магъа бажарылмагъан.

Гьасан  Оразаев тарих асарлагъа да кёп тергев берген. «Гьасан Алкъадарини  тарих ва адабият варислиги» деген китапны онгарып орус тилде чыгъаргъан. Ол 1993-нчю йылда илму ёлдашлары булан бирче «Дагъыс­тан тарихи асарлары» деген китапны  Москвада чыгъар­гъан. Бу китап­ларда Дагъыстанны ва савлай Темиркъазыкъ Кавказны маданият тарихини агьамиятлы масъалаларына багъышлангъан  инг бырынгъы язывлу, тюрк тилде язылгъан эсделиклени гьакъын­да айтыла. Къумукъланы, ногъайланы, мычыгъышланы, къалгъайланы, къабартыланы, гьайдакъланы, андилени ва оьзге  халкъланы бырынгъы  язывлу маданияты гьакъында мекенли документли материаллар гелтирилген. Олар булан янаша эндирейли алим Магьаммат Аваби Акъташини «Дербенд-наме» деген китабы да чыгъарылды. Эсгерилген китап сонггъу йылларда башгъа дагъыс­тан тиллерде ва орус тилде–15 тилде  чыгъарылды. Китапланы умуми тиражы  6 минге ювукъ.

Бу асарда 7-нчи асруда  Гюн­тувушдан гелип, бусурман дин Дагъыстангъа ва башгъа ерлеге яйылгъанны гьакъын­да айтыла.  Китапгъа «Дербенд-намени» къумукъ,  орус ва ингилис тиллерде язылгъан къолъязмалары да ерлешдирилген.

Гьасан Оразаев, 1994-1995-нчи йылларда Тюркия Республиканы ил­му къурумлары чакъырып,  онда да  чалыша. Анкарадагъы университетде ишлей ва натижада 1997- нчи йылда илму ёлдашлары булан бирче «Тюрк дюньясыны грамматика терминлерини справочниги» деген китапны чыгъаргъан. Ону кёп санавда чыгъарылгъан китаплары да бар, оланы арасында тюрк тилде чыгъарылгъанлары да.

Оланы гьарисини гьакъында айры язылып газетлерде, журналларда чыгъарылгъан. Шондан къайры да, ол – 400-ден де артыкъ илму макъалаланы автору. Бугюнлерде буса ону авторлугъу булан чыгъарылгъан 44  китап бар.

Оланы арасында  «Кавказны ва Къарабудагъгент юртну тарихи», «Тюркоязычная деловая переписка на Северном Кавказе  XVII-XIXвв», «Шариат булан тарикъат»»,  «Ана тилиме савгъат», «История Кавказа и селения Карабудахкент Джамалутдина-хаджи Карабудахкентского» деген китаплар да бар.

Бу йыл май айда Гьасан Магьамматрасулович Оразаев узакъ аврувдан сонг  гечингенли  1 йыл тамамланды. Алимни ишлейген уьюнде, яратывчулукъ столунда  яшавгъа чыгъарылмагъан кёп санавда илму ахтарывлары,  китап­лары къалды.

Ону уьягьлюсю Умрагьил Магьамматовнаны  къасты ва тавакаллыгъы булан  «Игит йырлар» деген 2 томлукъ китап, «Тамай Абдулла»  ва «Исторические сочинения Дагестана  Книга 3»  деген китаплар басмадан чыкъды» Умрагьил Магьамматовна алим уьягьлюсю учун  гьайлы олжа, яшав ёлдашдан  къайры да, ону языв–бузувда кёмекчиси болду. Яшавуну ахырынчы гюнлерине ерли болгъан чакъы китапларын басмадан чыгъармакъны къастын этди.

«Игит йырлар» деген китапны  авторуну  баш сёзюнде: «Игитлеге багъышланып язылгъан  поэзия асарлар–инг де кёп санавда яратылгъанларындан бириси болма ярай. Бизин анадаш поэзиябызда да шо темагъа багъышлангъан шиърулар  аслу темалардан бирисидир…

Бу китапда уьч юз элли бир игитни аты эсгериле, ону юз сексен автор язгъан.

Бу шиъру асарлар школаларда класдан тышда юрюлеген охув дарсларда, игитлеге багъыш­ланып оьтгерилген маданият ва адабият чараларда къолланмакъ учун бек пайдалы болур деп ойлайбыз…» –  деп яза ол.

Гертилей де, Гьасан Оразаев оьзюнден сонг илму ёлдашларына къолламагъа, ахтарывларын узатмагъа бай материал къоюп гетди. Уьягьлюсю Умрагьил Магьамматовна ол топлагъан материалланы асырап аяп иш ёлдашларына, алимлеге  тапшургъан, олар  халкъгъа, илмугъа,  адабиятгъа пайдалы болажагъына инана.

Гьасан Магьаматрасулович оьзю сав заманында да чыгъаргъан китаплар  халкъгъа етишсин учун гьаракат эте эди. Кёбюсю гьалда гьавайын уьлеше эди. Уьягьлюсю де шо мердешни узата.

Белгили арабист, тарихи илмуланы доктору, профессор Амри Рзаевич Шихсайитов Гьасан Оразаевни гьакъында булай яза: «Гьасан Магьамматрасулович Оразаевни  яратывчулукъ гьаракаты алимлени дюньясында уллу гьайранлыкъ тувдура. Илмуну тарихчилери шону  теренден билмеге герек»

Гертилей де, энниден сонг яллыкъ билмей чалышгъан ХХ-ХХI асруланы  машгъур алими  Гьасан Оразаевни илму-адабият варислигин наслулар узатажагъына, дагъы да теренден ахтаражагъына ва ону эсделиги даимлик болажагъына инанабыз. Шо саялы да ата юрту Тебен Къазанышдагъы орамланы бирине «Ёлдаш» газетни коллективини къарары булан ону атын бермекни тийишли гёребиз. Юртну жамияты, дупутатларыны совети де бизин пикрубузну, таклифибизни якълажагъына ва шо иш яшавгъа чыгъажакъгъа умут этебиз.

Ятгъан ери ярыкъ болсун, жаны яхшы женнетлерде болсун!

 

Патимат БЕКЕЕВА.