Башлы (гьалиги Башлыгент, Гьапкъайгент, Жавангент – Къаягент район) къумукъ тюзню къыбласында бир нече юз йыллар алда болгъан уллу юртну аты. Юртну 146 йыл алда пача гьукуматыны асгерлери бузгъан. Мундан гьайдакъ уцмийлени тувгъан ва яшайгъан ери гьисапланагъан Янгыгентге (Гьайдакъ район) 5 чакъырым ёл бар.
Тарихи ахтарыла
Юртну гюнбатыш ягъындагъы тавда Гьайдакъ уцмийлени Меседу къаласы ерлешген болгъан. Огъар неге къатынгишини аты берилген? Бугюн янгыгентлилени кёплери бу суалгъа жавап бермеге болмай десек, янгылыш болмасбыз. Шону учун оьзюм тарихден билегенлериме кюрчюленип, суалгъа жавап беремен.
Артдагъы йыллар, кёп асрулар алда Дагъыстанда болгъан пачалыкъ къурулувлар — Таргъу шавхаллыкъны, Авар, Къазикъумукъ ханлыкъланы, Табасаран майсумлукъну, Дербент шагьарны гьакъында тарих китаплар язылгъан ва печатдан чыгъарылгъан. Бу йыл белгили къумукъ ахтарывчу, язывчу Багьавутдин Гьажаматовну «Кайтагское уцмийство» деген китабын къолгъа алдыкъ. Бир нече йыл алда Дагъыстанда Таргъу шавхаллыкъдан сонг белгилилигине, гючюне гёре экинчи гьисапланагъан пачалыкъ къурулувну гьакъында Гьайдакъ районну башчысы Алим Темирболатовну китабы да чыгъарылды. 2019-нчу йылда къумукъ ахтарывчу Сапиюлла Багьавутдиновну «Военная история кумыков 16-18 вв.» деген китабында Гьайдакъ уцмийликге багъышлангъан язывланы гёрдюк ва охудукъ. Буланы барысы да къыбладагъы гьайдакъ къумукъланы тарихин ахтарывда, олар халкъны ва яш наслуланы арасында аян этивде гёрмекли къошум болуп токътады. Озокъда, китапланы гьарисинде кемчиликлер, уьстденсув янашыв ёкъ тюгюл. Къыбла къумукъланы тарихи булан байлавлу документлер Европа, Азия уьлкелени тарих архивлеринде кёп табыла.
Янгыгент савлай Дагъыстангъа белгили уцмийлер Уллу Агьматханны, Амиргьамза уцмийни ва оьзгелерини ата юрту. Буланы гьариси Башлыда, айрокъда, яш вакътисинде яшагъан, тарбиялангъан, оьзден къылыкъларына уьйренген. Игит къызыбыз, Амиргьамза уцмийни къызардашы, Дербент шагьарны башчысы Тоту бийке шагьарына ва шагьарлылагъа гелген къыйын гюнлерде айтгъан сёзлерин гелтиремен:
Итти къылыч къолумда,
Оьзден къылыкъ къанымда.
Къайтмас алгъан ёлундан,
Тувгъан элим – Башлы да.
1640-нчы йылда гьайдакъ уцмийлер уцмийликге есилик этмек учун терен тартышывлагъа тюше ва экиге бёлюне. «Уллу уцмийлер» Мажалисде къалалар, «гиччи уцмийлер» Янгыгентге гёчелер. Арадан заман гетип «гиччи уцмийлер» Мажалисге баралар ва «уллу уцмийлени» барысын да зулму этип оьлтюрелер. Мажалисдеги уцмийлени нукерини кёмеги булан, анасы Таргъу шавхаллардан чыкъгъан къатынгишини йыл ярым битген улан яшы сав къала ва Таргъугъа етишдириле. Сонг ол 17 яшында, агъайы булан Ирангъа бара. Арив, сюйкюмлю ва гьакъыллы яшёрюм шагьны ювукъ визирини гёзюне илине, уьй бола ва Къуба, Сальян бийликни башчысы этилип белгилене.
Къанлы тартышывланы натижасында Уцмийликни башы болуп Рустамхан уцмий белгилене. Меседу къаланы къурулушу ону уланы Уллубийни уланы Уллу Агьматхан уцмийни аты булан байлавлу.
«Дюньяны елевчюсю» гьисапда белгили Надиршагь булангъы давларда яман гьалгъа тюшген Уллу Агьматхан – агьлюсюн, дос – къардашын де алып 1742/1743-нчю йылларда Хунзахдагъы аварлы хан Умаханны агьлюсюне бара, оларда йылгъа ювукъ яшай. Шо гюнлерде эки де агьлю ювукълашалар. Уллу Агьматхан уланы Ханмагьамматны къызы Бахуну Умаханны уланы Магьаммат нуцалгъа эрге бере, аварлы ханны къызы Баху-Меседу Ханмагьамматны уланы Амиргьамзагъа эрге геле. Дагъыстанда белгили эки уллу бийликлени вакиллери къонакълыкъдан оьтюп, тухум-тайпагъа айланалар. Бу эки де тухум тайпаны бир нече вакиллери сонг Дагъыстанда бек белгили адамлар болалар. Шоланы бириси Янгыгентли уцмий Амиргьамза. Ол 1751-1788-нчи йылларда Гьайдакъ уцмийликге башчылыкъ этген.
Эсделиги унутулмай
Магьаммат нуцалны ва Бахуну агьлюсюнде 3 яш тува. Оланы бириси Умахан атасы Магьаммат нуцал оьлген сонг авар ханлыкъны башчысы бола. 1771-1772-нчи йылларда Магьаммат нуцалны къардашы Магьамматмирза уланы Булач булан Шемахи, Шеки бийликлени бийлерине кёмекге бара ва Къуба, Сальян бийликни башчысы Фатали-хан булангъы давларда жан берелер. Арадан эки йыл оьтюп, Магьаммат нуцал нукерлерин де алып, олагъа дагъыда адамланы къошуп Шемахиге бара. Шо давланы гюнлеринде ерли бийлер аварлы хангъа арт берелер ва ону янгыз къоялар. Къыйынлы гьалдан пайдаланып, Фатали-хан Магьаммат нуцалны ювукълары булан чакъыра ва намарт кюйде оланы барысында оьлтюре.
Фатали-ханны намартлыгъын гётермеген аварлы, къазикъумукълу, табасаранлы ханлар башында Баху-Меседуну уьягьлюсю Амиргьамза булан огъар къаршы дав этмеге 4000 адам жыялар ва Къуба, Сальян ханлыкъгъа багъып тербенелер. Узакъ къалмай олар Худатны ягъасындагъы Гавдушан авлакъда Фаталиханны ерли халкълардан, шавхалны адамларындан къурулгъан санаву 8 минге етишген асгерлери булан къаршылаша. Къыргъын дав башланывунда Къубаны асгерлерини пайдасына тюзеле. Онгайсыз гьалгъа тюшген, умутлары бузулгъан Амиргьамзаны асгерлерин ону уланы Алибек игит атлы бёлюгю булан оьлюмден къутгъара. Гавдушан дав дагъыстанлы бийлени уьстюнлюгю булан тамамлана. Фатали-хан къачып къутула.
Дагъыстангъа къайтывунда Амиргьамза Фатали-ханны ханлыгъына гиреген Дербентни елемеге ва таламагъа ой къура. Ханны уьягьлюсю, Амиргьамзаны къызардашы Тоту бийке ону асгерлерин Дербентни ичине гирмеге къоймай. Дербентлилени айтывуна гёре, Тоту бийке шо гюнлерде оьзюню адамларына кёп сюеген къардашына урмагъыз деп тилеген болгъан.
Дербент ярым йылдан артыкъ къамавда къала. Къачып сав къалгъан Фатали-хан орус пачаны адамлары булан аралыкъ тута ва Амиргьамзаны Дербентден Гьайдакъгъа къайтмагъа борчлу эте.
Арадан 13 йыл оьтюп, Амиргьамза уцмий бек авруй ва гечине. Бек сюйген къардашыны оьлюмюн гётермей ярым йылны ичинде Тоту бийке де гечине.
Атасындан тез айрылгъан аварлы Умахан, Гавдушан давдан асгерлери булан къайта, агъасы Амиргьамзадан, эчивю Тоту бийкеден айрылгъан сонг дагъы да кёп игит ишлер эте, Авар ханлыкъны беклешдире ва 1801-нчи йылда дав майданларында оьлюмюн таба. Ону ва гьайдакъ уцмийлерден гелген уьягьлюсю Къыстаманны къызы Баху (Паху) бийке Мехтули ханлыкъны ханы Агьматханны уланы Солтанагьматхангъа эрге бара, имам Къазимагьаммат, имам Гьамзатбек булангъы 1830-1834-нчю йылларда болгъан къанлы тартышывларда уланлары Абуну, Умаханны ва 12 йыллыкъ Булачны тас эте ва Гьамзатбекни мюридлерини къолундан оьлюмюн таба. Оланы аривлюкге айтылгъан къызы Солтанат Таргъулу шавхалны уланына эрге бара. Дагъы да ол бизге орус язывчу Бестужев-Марлинскийни «Аммалатбек» деген асарыны игитлерини бириси гьисапда белгили.
Янгыгентде болгъанда Меседу къала ерлешген тавгъа нече гезик гётерилгенмен. Ондан къарагъанда Янгыгент къолунгну аясында йимик гёрюне. Бугюн мунда бизин девюрде къурулгъан янгы уьйлер ерлешген. Янгы яшав юрюле. Яшайгъанланы айтывуна гёре уьйлени кюрчюлерин салагъан вакътиде мунда савут-саба, нап лампалар, патронлар кёп табылгъан.
1877-нчи йылда Хасавюрт якъда акъкъий мычыгъышлар ерлер учун болгъан тюзсюзлюклеге рази болмай, пача гьукуматына къаршы гётерилелер. Оланы акъушалар, лавашалар, согратлилилер якълай. Къыбла Дагъыстанда Башлы юрт башгётеривлени центры болуп токътай. Башлыда, Янгыгентде ва оланы айланасындагъы Чирмиде, Акътерек къотанда, Пашаавлакъда пача асгерлери булан къанлы давлар юрюле.
Оланы барысыны да башында янгыгентли Жамавхан уцмийни башлылы Къыстаман деген уьягьлюсюнден тувгъан уланы Магьтибек болгъан. Юртлусун башлылылар ва янгыгентлилер якълагъанлар. Натижада Башлы ва Янгыгент яллатылгъан. Эки де юртну башында токътагъан Магьтибек, Агъай-къади, Бейбола-бек, Давут-гьажи булан 300 якълавчусу уцмийлени къаласы Меседу къалада пача асгерлерине сав гече къаршылыкъ этген. Тек Къала топланы атылывларындан бузулгъан. Елевчюлер гелгенде ону ичинде яралангъан 18 игитни тапгъанлар.
Гьайдакъ уцмий Амиргьамза ва ону уьягьлюсю Бахуч-Меседу къургъан, асрулар боюнда эретуруп, янгыгентлилени гючюн исбатлагъан ва оьктемлиги болуп токътагъан Меседу-Къала шулай шартларда бузулса да, юртлуланы эсинден бир де таймай.
Магьамматрасул ИБРАГЬИМОВ,
Къаягент район.
