Дагъыстан Россияда аграр тармакъда ал сыдрада токътагъан регионланы бириси гьисапда танывлу. Шону гьисапгъа алып, бугюнлерде РФ-ни Президенти Владимир Путин де сурсат аманлыкъ учун гьаракат этип чалышагъан юрт хозяйство къуллукъчуланы пачалыкъны янындан харж булан айрыча якъламагъа тюшегени гьакъда эсгере.

Агропромышленный тармакъда гьайванчылыкъ ва оьсюмлюк-чюлюк бир-бири булан тыгъыс кюйде байлавлу. Мугькам ем база болмаса, эт малланы, акъкъатыкъланы оьлчевлерин ва сан янын артдырмагъа четим. Къызлар райондагъы «Кизлярагрокомплекс» деген акционер жамиятны сынавунда да шо ачыкъдан ташдырыла.

 

Тарихге гёз къаратсакъ

 

Оьтген асруну 30-нчу йылларында эсгерилген акционер жамиятны орнунда «Къызыл партизан» деген артелни кама гьазирлейген гиччи предприятиеси болгъан. Кама гьазирлемек учун сют шо заманларда айлана якъдагъы гьайванчылыкъ булан машгъул адамлардан къабул этилегени гьакъда белгили. Суткада 25 тон сют  къол загьмат булан ишлетилине болгъан.

Айлар-айлагъа, йыллар-йыллагъа байлана, арадан заманлар гете. Зор элибизни оьзге бойларында йимик,  оьтген совет девюрню 70-нчи йылларында халкъ хозяйствону асувлулугъу арта. Заводлар ва фабриклер къурулуп пайдаландырывгъа бериле. Бара-бара уллу коллективлени бирлешген гьаракаты булан чыгъарылагъан сурсат малланы оьлчевлери ва сан яны къолайлаша.

Къызлардагъы завод­ну ичинде техника  къуралланы янгыртылыву да оьз натижаларын ачыкъ этип гёрсете. Суткада 80 тонгъа ювукъ сют ишлетмеге имканлыкълар болдурула. Мал чыгъарывдан алынагъан хайыр асувлу кюйде къоллана, заводда ишлейгенлер учун айрыча яшавлукъ уьй къурула ва пайдаландырывгъа бериле.

СССР тозула. Базар аралыкълар оьмюр сюреген девюрде Россияда загьмат тёгювню ва гьакъ тёлевню асувлу къайдалары ахтарыла ва танглана. Алдагъы уллу заводлар ва фабрик­лер кётюр болуп,  адамлар ишинден, къазанчындан айрылып къыйынлыкъланы башдан гечире. Айлана якъдагъы къыйынлыкълагъа бойсынмай, якъ-якъгъа чачылмай, кама чыгъарагъан заводну башчылары ва коллективи «Къызлар» деген акционер жамиятгъа айланмагъа токъташа…

 

Гече юрюген, гюндюз сююнер

 

Арадан дагъы да беш-алты йыллар гетген сонг акционер жамиятны кюрчюсюнде  «Кизлярагрокомплекс» деген ачыкъ кюйде иш гёреген акционер жамият къурула ва айлана якъдагъы гьайванчыланы талапларын гьисапгъа алып, борчларына намуслу кюйде янаша.

– Шо гюнден тутуп бугюнге акционер жамиятда чыгъарылагъан акъкъатыкъланы ва оьзге тюрлю сурсат малланы санаву белгили кюйде артмагъа башлагъан, – дей акционер жамиятны директору Магьаммат Тукуев. – Гьалиги заманда бизде гьар тюрлю 50-ден де кёп «Дарман» деген аты булангъы этден гьазирленеген малларыбыз, акъкъатыкълар республикабыздагъы ич талаплар булан дазуланмайлы, базарлагъа ва тюкенлеге сатывгъа Россияны оьзге регионларына да йибериле.

Бажарывлу ва сыкълашгъан акционер жамият йылдан-йылгъа производствосун генглешдире ва чыгъарылагъан малланы жураларын артдырмакъ учун алдынлы сынавдан пайдаланмагъа къаст эте. Шону учун 2006-нчы йылларда алынгъан пачалыкъ кредитлерден асувлу кюйде пайдаланып ясандырылгъан техника къураллар да янгыртыла ва 70 миллиард манатны оьлчевюндеги устав капиталы токъташдырылып гьисапгъа алына…

«Кизлярагрокомплекс» деген акционер жамиятда ишлейгенлени санаву 500-ден айлангъан. Бугюнлерде олар янгыз акъкъатыкълар чыгъарыв булан дазуланмай, айлана якъдагъы сюрюлеген топуракъланы ижарагъа алып, ем оьсюмлюклер, арпа, будай, чалтик, гьабижай оьсдюре. Топлагъан асувлу сынавну оьзгелер де уьлгю гьисапда уьйренмеге сюегени гьакъда айрыча эсгермеге тюше. Акционер жамият ижарагъа топуракъ пайлар алып производствосун генглешдире. Шолайлыкъда, гьар тюрлю ем оьсюмлюклени оьсдюрюв булан янаша, гьайванчылыкъ ва къушчулукъ тармакъланы амалгъа геливю де янгы иш ерлени ачмагъа, гьакъланы борчлагъа гирмей оьз болжалларында тёлемеге кёмек эте.

 

Ятагъан малы болмай

 

Базар аралыкълар ­оьмюр сюреген девюрде  юрт хозяйствону асувлулугъун артдырмакъ учун логистика центрланы къурув лап да агьамиятлы масъала. Юрт хозяйство малланы болдуруп, ишлетип къойгъан булан болмай, районда йимик ондан тышда да сатыв этилинеген ерлени болдурувгъа айрыча тергев тарыкъ.  Дагъысын айтмагъанда, янгыз бизин республикабызны тахшагьарында Къызлардагъы жамиятны маллары сатылагъан онлар булангъы тюкенлер алывчулагъа пайдалы.

«Дарман» деген аты булангъы сурсат маллар сатылагъан тюкенлер Магьачкъаланы орамларында да аз къаршылашмай. «Пирамида» деген ял алыв центргъа ювукъда Булачны атындагъы орамдагъы тюкенни сатывчусу Гьалимат Ботаева булан ёлукъгъанда сатыв ишлени барышы гьакъда гьакълаша-гьаллаша болабыз.

– Малыгъыз сизге де, бизге де хайырлы болсун, сатыв нечик бара? – деп сорайгъан кююбюз бола.

–  Бизин ятагъан малыбыз ёкъ, савбол, – деп, гьаманда йимик алывчуларыны гьарисине ярамакъ учун къуллукъ этегени хошландыра.

– Гертиден де, алдынлы сынав юрт хозяйство булан машгъул болмагъа муштарлыланы янындан тергевсюз къалмайгъаны да ачыкъ болуп гёрюне, – дей ДР-ни юрт хозяйство ва сурсат министрини заместители Эмин Шейхгьасанов. – Айтмагъа сюегеним, бугюн-тангала Къызлар районда сютден акъкъатыкълар гьазирлейген бирдагъы завод пайдаландырывгъа берилежек. Бизин республикабызны базарларында тышдан гелтирилип сатылагъан акъкъатыкълар кёп къаршылаша ва  олар алывчулар учун багьа олтура. Муна шо саялы да янгы заводда бир сменде 40 тон сютню ишлетип, акъкъатыкълар чыгъармагъа имканлыкълар яратылынажакъ. Узакъ къалмай алывчулар да сатывгъа чыгъарылагъан гьар тюрлю маллагъа сан янын къыйматлап оьз багьасын бережек.

Сютню ишлетеген янгы заводну къурулушунда акъкъатыкъланы гьазирлейген лап да алдынлы техника къураллар ясандырыла. Сютню ишлетеген предприятиени башчысы Нюрютдин Омаров аян этеген кюйде, акъкъатыкъланы гьазирлейген производствода билимли ва бажарывлу 10 касбучу ишлежек. Демек, алдынлы технологиялар хайыргъа ишлемеге имканлыкълар ярата. Эсгерилген предприятиеде де буссагьатгъы вакътиде сют учун 500-ге ювукъ сыйыр сакълана. Гележекде сют береген сыйырланы санавун  бир минге етишдирмек учун тийишли чаралар гёрюле. Демек, ичиндеги авур ишлер машинлешдирилген уллу аранлар къурула.

«Юрт хозяйствону асувлулугъу учун» деген милли пачалыкъ проектни оьлчевюнде Къызлар районда артдагъы йылларда агропромышленный комплексде гёрмекли натижалар къоллавчуланы да хошландыра. Гьар тюрлю оьлчевлерде оьтгерилеген юрт хозяйсто малланы выставкаларында ва ярмакюлерде актив кюйдеги ортакъчылыкъ этегени де разиликни тувдура.

Къызларлы юрт хозяйство къуллукъчуланы умуми гьаракаты булан районда йылда 10 миллиард манатгъа ювукъ оьлчевде гьар тюрлю сурсат маллар оьсдюрюлегени дазу тюгюл. Арт вакътилерде районда ерли экономиканы оьсдюрювде загьмат тёгювню ва гьакъ тёлевню асувлу къайдаларын пайдаландырывгъа тергев дагъыдан-дагъы артып тербей.

 

Агьамиятлы борчлар яшавгъа чыгъарыла

 

Районда янгы ишчи ерлер ачыла ва гьар тюрлю бюджетлеге гелеген налогланы башы толумлаша. Шолайлыкъда,  ерли экономиканы оьсювю гьар тюрлю агьамиятлы масъалаланы яшавгъа чыгъармагъа имканлыкъ берегени ачыкъ болуп гёрюне. «Мени Дагъыстаным – мени сувларым», «Мени Дагъыстаным – мени ёлларым», «Онгайлы шагьар шартлар учун», «Асил ёллар – аманлыкъны ёллары» ва шолай башгъа милли проектлени яшавгъа чыгъарылыву да шону ачыкъдан ташдыра.

Бугюнлерде къызларлы юрт хозяйство къуллукъчулар сурсат аманлыкъ учун юрюлеген умуми уьлке оьлчевдеги гьаракатгъа къошулуп, Украи-набойда юрюлеген хас дав гьаракатда ортакъчылыкъ этеген асгерчи-лерибизге де инсаплы гьаракатда кёмекчи къолларын узата­гъаны тергевню тарта.

 

Къ. КЪАРАЕВ.