Дюгю – къайсы миллетни де аслу азыгъы болуп токътагъан. 5000 йыллар алда Китайда оьсдюрюле башлангъан дюгю, бугюнлерде сав дюньягъа яйылгъан десек де ялгъан болмас. О адамны къаркъарасына пайдалы болгъандан къайры, кёп-кёп пачалыкъланы экономикасына къошум этеген сурсат да дюр.
Дюгю 100 пачалыкъда къоллана, ондан янгыз аш этилип къалмай, ичкилер де этиле. Бир-бир пачалыкъларда дюгю дин ва милли адатларын оьтгерегенде де къоллана, шону булан налогларын тёлейген гезиклер де болгъан, гьатта милли валюта гьисапда да къоллангъан. Дюгю женнетни ашы деп де негьакъ айтмай.
Эгер де алда дюгю мадарлы адамланы ашы болгъан буса да, гьали шондан этилинген ашны къайсы агьлюде де гёрме боласан. О – тарыкълы маддалардан ва витаминлерден бай тирлик. Дюгюню 100 журасы бар буса да, аслу гьалда ашгъа 10 тюрлюсю къоллана.
Дагъыстанлылар да дюгюден этилинген ашны кёп къоллайлар. Къоллайгъандан къайры кёп де болдуралар. Россельхозбанкны ва Дагъыстанны юрт хозяйство ва сурсат министерлигини ахтарывларына гёре 2014-нчю йылдан эсе, чалтик болдурув Дагъыстанда 10 керенге артгъан. Шо тарыкълы малны болдурувдан республикабыз уьлкеде – экинчи ерде. 2023-нчю йылда авлакъчылар 155,8 минг тон чалтик къайтарды. Шолай тюшюм Дагъыстанны тарихинде болмагъан дейлер.
Шо да ёкъ ерден болмагъан. Алдындагъы йылларда чеклени онгармакъ учун, татавулланы тазаламагъа имканлыкълар болгъанда ва болдурулгъан малны ишлетмек учунгъу заводлар къурулгъанда, чалтик булан машгъул болма сюегенлени санаву артды. Бугюнлерде шо оьсюмлюкге деп гьазирленген 32,8 минг гектар ер бар.
Аслу гьалда чалтикни майданлары Къызлар, Тарум, Бабаюрт ва Хасавюрт районларда ерлешген. Бу якълардагъы сувну тута, неге тюгюл оланы тюп къатлавлары саз балчыкъдан.
Артдагъы йылларда арагъа чыгъып турагъан «Кизлярагрокомплекс» деген ихтиярлары дазулангъан жамият 2 минг гектаргъа ерли чалтик чача. Гьар гектарындан 55 центнер тюшюм де ала. Озокъда, ишлени юрютмек учун Россельхозбанк олагъа 40 миллион манат берген, олар буса акъчаны тюз къоллап, хайыр алма башлагъанлар. Эсгерилген жамият авлакъларын генглешдиргенден къайры да, гьар йыл сайламлы урлукълар чача, янгылыкъланы къоллай ва бары да агротехника чараланы заманында кюте.
Бир вакътилерде дюгюню багьасы гьатсыз артып гетген эди, гьали чи тюпге тюшген, тек буса да 90-130 манатдан кем тюгюл. Дагъы артмаса, шондан этилинген ашлар кёп адамланы тепсилерин безежек. Артмас деп эсибизге геле, неге тюгюл йыл сайын тергев этилеген ва яхшы гелим алынагъан мал гьар заманда да учуз бола.
Гебек КЪОНАКЪБИЕВ.
