Янгыгент – Дагъыстанны лап къыбласындагъы терен тарихи булангъы къумукъ юрт. Ишлемеге де, ишлетмеге де таман болар чакъы халкъы да, топуракълары да бар. Юртну табиаты, ерли халкъны ата-бабалардан къалгъан оьзден хасиятлары гьар кимни де тергевюн тарта. Шо гьакъда кёп сёйлемеге де, язмагъа да бола.
Оьзге къумукъ юртларда йимик, мунда да ата юртуну тарихин билмеге сюеген уланлар-къызлар кёп бар. Тек, заманы яда тарих якъдан билимлери етишмейгенлиги себеп болуп, юртуну тарихин мекенли уьйренивню, язывну бойнуна алагъанлар ёкъ. Юртлулар буса, айрыча айтгъанда муаллимлер, тарихин билмеге сюелер. Гьар гезик юртгъа баргъанда, олар шо масъаланы гётерелер.
Тарихден эки сёз
Пашабек Мутаев 2016-нчы йылны сентябр айындан башлап, «Янгыгент юрт совет» муниципал къурулувуну башчысы болуп чалыша. Ол кимлерден гелген? Тарих булан не аралыгъы бар деген суал арагъа чыгъа. Шо масаланы ачыкъ этмек муратда мен дагъы да экевню атларын эсгеремен. Бириси – ону тувра агъасы Мутай Мутаев. Экинчиси – тухум къардашы Амирчопан Мутаев.
Амирчопан – белгили янгыгентли генерал-майор, Гьайдакъ-табасаран округну башчысы Амирчопан Уцмиевни атын юрютеген улан. Мутай Мутаев буса – генералны ювукъ къурдашы ва эмчек къардашы Мутай Гьасанбек огълуну аты къоюлгъан улан. Генералны атасы Гьайдакъ уцмийликни, сонг Гьайдакъ участканы башчысы генерал-майор Жамавбек ва Янгыгент халкъны якълавчусу Гьасанбек кёп тартышывлардан сонг ярашгъан эки ювукъ къурдашлар гьисапда белгили. Гьасанбекни агьлюсю, Мутайны анасы, генерал-майор Амирчопанны къучакъдагъы вакътисинде сакълагъан, тарбиялагъан къатынгиши. Мутайны уланы Пашабек генерал Амирчопанны алдында оьсген яш. Янгыгентдеги юрт администрацияны бугюнгю башчысы Пашабек Мутаевге де уллатасыны аты берилген.
Генерал Амирчопан Уцмиев – Кавказ давланы актив ортакъчысы. 1877-1878-нчи йылларда болгъан орус-тюрк давланы игити. Пача гьукуматны кёп орденлери ва медаллары булан савгъатлангъан. Яшавуну артдагъы йылларында Гьайдакъ-Табасаран округну башчысы болуп чалышгъан. Ол 1914-нчю яшавуну 78-нчи йылында гечинген. Васиятына гёре Дербент шагьарны къабурларында, оьзюню тайпасындан чыкъгъан Дербент шагьарны башчысы, Азербайжан пачалыгъыны кюрчюсюн салгъан Дербентни ва Кубаны ханы Фатали-ханны уьягьлюсю Тоту бийкени къабуруну ягъында гёмюлген.
Янгыгентде генерал Амирчопанны атасы Жамавбекден къалгъан, яхшы къуллукълары саялы пача гьукуматы берген мюлклери болгъан. Оьлюмюню алдында ол ерлерини бирлерин Мутайгъа ва ону уланы Пашабекге васият этген. Тек узакъ къалмай совет гьукумат къурулуп, генерал Амирчопанны, Мутаевлени ерлери де Янгыгент жамиятны топуракъларына къошулгъан.
Бугюн юртда Пашабек Мутаевни актив ортакъчылыгъы булан юрт хозяйствода чалышагъан кооператив (СПК) къурулгъан. Юртну башчысы, юртлу депутатлар СПК-да загьмат тёгеген юртлуларыны тилевлерине гёре юрт хозяйство предприятиеге 1800 гектар ер бегетген. Шоланы 500 гектары тюз ерде ерлешген юрт хозяйство ишлени юрютмеге белгиленген топуракълар. Олагъа ашлыкъ чачыла, юзюм бавлар салынгъан.
Администрацияны башчысыны сиптеси ва гьаракаты булан юртдагъы маданият къаланы бинасына яхшы ремонт этилинген. Бугюнлерде ону айланасына асфальт этиле, тереклер орнатыв ва оьзге ишлер юрюле. П.Мутаевни сёзлерине гёре, ювукъ арада маданият къаланы ремонтдан сонггъу ачылыву къаравуллана. Сонг да, Янгыгентден райцентр Мажалисге барагъан ёлну къалгъан гесегине асфальт салыв ишлени оьтгерив гёз алгъа тутулгъан.
Юртлулар алышынывланы къаравуллай
Янгыгентдеги школа бу якъларда эсги школалардан санала. Юртда школа гетген асруну 20-нчы йылларыны ахырында къурулгъан. Тюзюн айтсакъ, бизин Къаягент районну бир юртунда да школаланы булай биналары ёкъ. Янгыгентни ва Башлыгентни арасында 5 чакъырым бар. Тек юртланы ичин алсакъ, башгъалыгъы гёзге бек илине. Юртну баш орамына гьали де асфальт этилмеген. Пашабек Мутаев айтагъан кюйде шо масала ювукъ арада чечилежек.
70-нчи йылларда, яш чагъыбызда, биз Янгыгентни орамына асфальт этилген деген хабарны эшитип, шогъар къарамагъа баргъан эдик. Шо вакъти биз юртда жамият гьамамны, аш биширеген пекарняны да гёрдюк, тамаша болдукъ. Асфальтны гёрмесек де, Москвадагъы Къызыл майданда йимик ташланы тизип салгъан баш орамны гёрдюк. Шо ишлени барысы да 60-70-нчи йылларда ерли «Янгыгент» совхозну директору болуп чалышгъан Гьажи Исаевни гьаракаты булан оьтгерилген. Бугюн жагьил ёлбашчы Пашабек Мутаевни башына кемчиликлени алдын алыв жаваплы масала салынгъан. Артдагъы йыллар ол шоланы барысын да аста-аста чечмеге гьаракат этип чалыша.
Юртгъа гьар гезик гелгенде школагъа гирмей, ерли муаллимлер булан ёлукъмай къайтмайман. Мунда бугюн 115 яш охуй. Оланы охутув ва билимлер берив булан 23 муаллим машгъул. Школада загьмат тёгегенлер Гьажигерей Агьматов ва Зумрут Омарова – Дагъыстанны ат къазангъан муаллимлери. Сыйлы ва тарыкълы ишинде уллу сынаву бар усталар бу коллективде дагъы да кёп. Оланы гючю, гьаракаты булан школаны охувчулары муниципал олимпиадаларда, спортда, айрокъда ону футбол журасында яхшы натижалагъа етишген.
Бу йыл школаны директору алышынгъан. 22 йыл школагъа башчылыкъ этген Гьажигерей Агьматовну орнуна директор этилип тарихден дарс береген муаллим Батыр Жалилов белгиленген. Янгы директорну ишге гиришивю булан янгы школаны кюрчюлери де салынажагъына мундагъы муаллимлер бек умут этелер.
Халкъ бириксе, эл тувар!
Ата-бабаларыбыздан гелген айтывну дуруслугъун лап къыбладагъы къумукъ юртну халкъы гюн сайын, йыл сайын исбатлай. Оланы яхшы ишлери, таза умутлары гьар кимни де сукъландырардай. Гьар юртну гьалы шулай болса, юртлуланы экономикасы, яшав гьалы гётерилежеги гьар кимге де белгили.
– Янгыгент юрт администрациягъа бугюн Янгыгентден къайры Янгы Барша, Тюменлер, Маллагент юртлар да гире. Мунда 3000-ден артыкъ адам яшай. Гьарисини топуракълары белгиленген, загьматчы халкъы бар. Оланы ичинде де бир къадар иш этилген. Юрт советни бюджетин де аз буса да оьрге гётермеге бажардыкъ, – дей Пашабек. – Шо яхшы къошум. Ондан къайры, ижарагъа берилген топуракъларыбыздан да администрацияны уьстюне аз болса да акъча маялар геле. Бюджетде акъча маялар барлыгъы юртну ва юртлуланы арасында гьар тюрлю жамият чараланы кютмеге ёллар ача.
Арт вакътиде юртлу яшлар спорт булан машгъул болсун учун тийишли шартлар болдурулмагъан, иш бираз акъсакълай. Шону чечивню уьстюнде даим ойлайбыз, – деп къоша Пашабек Мутаев. – Санкт-Петербургдагъы къурдашларыбыз, къардашларыбыз спорт масъаланы чечмеге гьазирлигин билдирген.
Булай гьаракат булан юрт администрацияны башчысыны яхшы ойлары, уллу хыяллары яшавгъа чыгъарылажагъына бир де шекленмейбиз.
Магьамматрасул ИБРАГЬИМОВ,
Гьайдакъ район,
Янгыгент юрт.
