Бизин булан дос тюгюл пачалыкълар Россияны экономикасыны ва шолай да оьзге агьамиятлы тармакъларыбызны оьсювюне чатакъ салмакъ муратда билдирген санкцияларыны шартларында яшайгъаныбыз арадан уьч йылгъа ювукъ заман оьтюп тура. Шогъар­ байлавлу болуп бу йыл Санкт-Петербургда оьтгерилген халкъара экономика форумну ортакъчыларыны сёйлевлеринде тюрлю-тюрлю пикрулар малим этилди. Ахырында РФ-ни Президенти Владимир Путин форумну ортакъчыларына разилигин билдирди.

– Санкт-Петербург халкъара форумну натижаларыны жамын чыгъа­рып айтсакъ, триллион манатны оьлчевлеринде башгъа-башгъа пачалыкъланы компанияларыны арасында дыгъарлар байланды, – деп узатды сёзюн ол. – Айтмагъа сюегеним, мал айландырывлар булан къазанмагъа муштарлылар  гьаракатчы ва бажарывлу тайпалар учун ёллар ачыкъ. Бажарывлуланы иши къыйынлыкъларда сынала. Оьтген йылны гьасиллери де аянлашдырагъа­ны йимик, умуми ич продуктну къадары артып тербей. Дагъысын айтмай къойсакъ да,  Россиядан тышгъа – бизин булан экономика байлавлукълар юрютеген пачалыкълагъа 40 миллиард долларны къадарында гьар тюрлю маллар йиберилген. Озокъда, шону авадан пайы – ашамлыкъ маллар. Пачалыкъны ва халкъны сурсат аманлыгъын якълав, къайсы уьлкени алып къарасакъ да, лап да агьамиятлы масъала санала. Гьакъыкъат­да биз гьар тюрлю малланы ва къуллукъланы ич талапларыбыз учун болдуруп къоймайбыз, тыш базарлардагъы гьалны да гьисапгъа алып иш гёребиз.

Тышдагъы ва ич талапланы яшавгъа чыгъармакъ учун мал ай­ландырывда ачыкълыкъ болмаса бажарылмай. Экономиканы яшыртгъын тармагъына бойсынагъан тайпалар янгыз оьз пайдасына къуллукъ этмеге белсенегени англашыла. Шону учун сатыв-алыв ишлерде къолланагъан малланы сан янына тергевню артдырыв, къоллавчуланы ихтиярларын якълав, аманлыгъына кёмеклешив гьажатлы. «Сурсат малланы сан яны ва аманлыгъы гьакъда» деген федерал зоконгъа гьюрмет булан янашыв болмаса бажарылмай.

Законланы бузагъанлар жавап бермеге борчлу

Яшырмагъа тарыкъ болмай, артдагъы йылларда савлай уьлкебизде йимик, бизин республикабызда да бузулгъан ашамлыкъ малланы къоллайгъанлар, уллулар ва гиччилер агъуланагъан гезиклери кем болмай. Шону гьисапгъа алып, гьали-гьалилерде ДР-ни Гьукуматыны хас комиссиясыны ортакъчыларыны генгешинде жамият низамгъа арт берип, законсуз  мал айландырыв булан машгъул болагъанланы жавапгъа тартмагъа тарыкъ деген пикру толу кюйде якъланды.

– Яшавлукъ агьамияты булангъы билим берив, савлукъ сакълав ва шолай оьзге тюрлю къурумланы, жамият ашамлыкъда къоллавчуланы  сурсат булан таъмин этегенлени арасында кемчиликлеге ёл берилмесин учун, чакъда-чакъда тергевлер оьтгерилегени тергевню тарта, – деди генгешни барышында ДР-ни Гьукуматыны Председатели Абдулмуслим Абдулмуслимов. – Шону булан дазуланмайлы, пачалыкъны пайдасына тапшурувлар алмакъ учун тогъатартывларда ортакъчылыкъ этегенлени ва шолай къуллукълагъа ес болагъанланы атларын да къоллавчуланы алдында толу кюйде ачыкъгъа чыгъармагъа тарыкъ. Неге десегиз, оьтгерилеген конкурсларда сан яны талаплагъа жавап бермейген сурсат малланы болдурув булан машгъул болагъан тайпалагъа да пачалыкъ тапшурувлагъа ес болмагъа ёл берилегени теренден ойлашдыра. Шо саялы Роспотребнадзорну ва Россельхознадзорну регион управлениелерини къуллукъчуларына да борч­ларына жаваплы кюйде янашса, сурсат аманлыкъгъа кёмек болур.

Халкъны савлугъу – пачалыкъны байлыгъы

Оьтген совет девюрде  халкъны ва пачалыкъны пайдаларын якълап  законлагъа, жамият низамгъа  арт берип чалышагъан тайпалар ватандашланы ихтиярларын якълайгъан­ къурумланы янындан къатты кюйде жавапгъа тартыла эди. Неге десегиз, халкъны савлугъу – пачалыкъны байлыгъы.

Опурагъынгны башда, савлугъунгну яшда сакъламагъа къаст этмеге тюшегени англашыла. Айтмагъа сюегеним, оьсюп гелеген яш наслуну гележек къысматы, савлугъу айлана якъдагъы онгайлы къуллукълардан, яратылынгъан шартлардан, къоллайгъан ашыны сан янындан гьасил болагъаны гьакъ. Тек не этерсен, бизин рес­публикабызда бу йылны арадан оьтген вакътисини ичинде оьтгерилген тергевлени натижасында билим берив ва савлукъ сакълав къурумларда охувчу яшланы ва аврувланы бузулгъан сурсат маллар булан таъмин этеген гезиклери аян этилген.

Сютден ва сютден гьазирленеген малланы сан яны бузулагъан гезиклери 35 муниципал къурумда, билим берив ва медицина идараларда юзлер булангъы кемчилик­лер гьисапгъа алынгъаны гьакъда эсгерип къойсакъ да, кёп зат анг­лашыла. Дагъысын айтмагъанда, школалагъа ва ясли бавларына 12 тон ялгъан кама йиберилгени айлана якъда къыставуллу гьалланы тувдурду. Шону натижасында муниципал къурумланы ва шолай да пачалыкъ тапшурувланы кютюв булан машгъул болагъан идараланы башчылары Буйнакск, Каспийск, Магьачкъала шагьарларда ва оьзгелеринде административ къайдада жавапгъа тартылды ва оьз ишинден магьрюм къалды.

Савлукъ сатылмай

Уьстде де эсгерилген йимик, гертиден де, савлукъну базарлардан, тюкенлерден сатып алмагъа болмай. Ашайгъан ашыбызны, ичеген сувубузну, тыныш алагъан гьавабызны тазалыгъы, демек, жамиятдагъы ва табиатдагъы гьаллардан гьасил бола. Къумукъланы арасында генг кюйде юрюлеген савбол деген ёравну терен маънасына тюшюнюп яшамакъ ва иш гёрмек парздыр. Шогъар арт бермесек, бизин бетибиз ва эсделигибиз  оьсюп гелеген наслуларыбызны алдында ярыкъ болур эди.

Белгили болгъаны йимик, бизин республикабызны орта билим береген школаларында башлапгъы класларда охуйгъан гиччипавланы 208 мингден де къолайына тегин исси аш бериле. Олар – 1–4-нчю класларда охуйгъан яшлар. Тек не этерсен, школаларда ва ясли бавларында охуйгъан ва тарбияланагъан яшлар  бузулгъан ашлардан агъуланагъан гезиклери къаршылашагъаны да ичингбушдурмай болмай.

Шону гьисапгъа алып, бу йыл ДР-ни билим берив ва илму минис­терлигини башчысы Ягьия  Бучаев де Роспотребнадзорну таклифине гёре  школалагъа ва ясли бавлагъа тапшурулагъан ашланы сан янын токъташдырмакъ учун «Тазалыкъны белгиси» деген шагьатнамасын токъташдырагъан «Меркурий» деген къуллукъдан пайдаланмагъа хас буйрукъ берген. Арадан кёп заман оьтмесе де, шо къурумну къуллукъларындан гьалиги заманда республикабыздагъы 1270 умуми билим береген школалагъа ва  783 ясли бавларына ашланы сан янына байлавлу талаплар гьисапгъа алынып, пайдаланмагъа имканлыкълар яратылгъан демеге ярай. Айтмагъа сюегенибиз, «Меркурий» деген къурумгъа да «Тазалыкъны белгисин» тапшурагъанда борчларына сувукъ-салкъын янашмагъа тюшмей.

«Меркурийни» къуллукъларындан пайдаланывгъа Дагъыстанны савлукъ сакълав министри Татьяна Беляеваны янындан гьалиги заманда айрыча тергев бакъдырыла. Аврувланы ялгъан дарманлар, сурсат булан таъмин этивге толу кюйде чатакъ салмакъ муратда азарханаланы башчыларына да айрыча буварыв этилген ва къолланагъан сурсат малланы тизимин токъташдырмагъа таклиф берилген.

Роспотребнадзорну Дагъыстанда иш гёреген башчысы Залимхан Омариев де республикабызны яшавлукъ идараларында, жамият ашамлыкъны ресторанларында, кафелерде ва ашханаларда къоллавчулар учун пайдаландырылагъан сурсат малланы сан янын къоруп сакълав, йиберилеген кемчиликлени толу кюйде алдын алыв агьамиятлы масъаласы гьакъда оьз пикруларын аянлашдыргъан.

– «Бизин республикабызны ватандашлары-къоллавчулар «Да­гъыс­тан продукт» деген сурсат маллагъа берилеген белгисине гёре 47 процентге ювугъу ерли шартларда болдурулгъан сурсат булан таъмин этиле, – деген З. Омариев. – Озокъда, ахтарывланы натижалары аян этеген кюйде, бизин республикабызда яшавлукъ идаралар, къурумлар тышдан гелеген сурсат маллардан да пайдалана. Билим берив тармакъда шолай школаланы санаву 250-ден кёп».

Айтмагъа сюегеним, бизин рес­публикабызны ичиндеги сурсатгъа бакъгъан якъдагъы масъалалагъа арт бермейли, ялгъан, сан яны шекликни тувдурагъан малланы алдын алмакъ учун ерли маллагъа тиеген талапланы биринчилей яшавгъа чыгъарыв агьамиятлы.

Дагъыстан – аграр республика

Артдагъы йылларда бизин республикабызда болдурулагъан сурсат маллар тыш пачалыкъланы къоллавчуларыны янындан да талап этилинегени тергевню тартмай болмай. Дагъыстан – аграр республика. Экспортгъа  юрт хозяйство тармакъда болдурулагъан ва гьазирленеген малланы валюта къазанмакъ учун йиберегенлени санаву бизин республикабызда да йылдан-йылгъа артып тербей. Демек, тыш талаплар учун иш гёрегенлени сыдралары толумлаша. Экспортгъа йимик ич талапланы да гьисапгъа алып, ерли къоллавчулар учун сан яны шекликни тувдурмайгъан сайламлы малланы сатывгъа чыгъарыв да тергевсюз къалмагъа ярамай.

Бюртюкден баш бола, башдан аш бола. Шону учун бизин республикабызда да  аслу ашыбызгъа гьюрмет этип оьсдюрюлеген ашлыкъланы майданларын ва сан янын къолайлашдырыв бугюнню аслу масъаласы экени гьакъда унутма тюшмей.

Къ. КЪАРАЕВ.