Гьар не ягъындан алып къарасанг да, табиат – кёп сырлары булангъы гьайран хазна. Мунда не тюрлю къайдада яшавлукъ этеген жанлар, айлана ягъыбызны исбарлайгъан оьсюмлюклер, инсан буссагьат да тюбюне тюшюп англап битмеген агьвалатлар да, гьаллар да бар.
Терен гьакъылы булангъы адамлар табиатны, ондагъы жанланы гьаллары, яшавлукъ этеген кюйлери нечик экенни оьзгелеге ачыкъ этип англатагъаны нечик яхшыдыр! Табиатдан, шондагъы махлукъну кёп тайпасыны туруш гьалларындан уьйренмеге арив мисалланы да шо мен айтагъанлар суратлай ва арагъа чыгъара. Олар ахтарып, балжибинлени, къушланы кёплерини ва гьатта къомурсгъаны яшавлукъ этеген гьайран къайдалары бизге малим этиле.
Бу гезик ахтарывчулар къаракъушланы мердешлерин суратлагъан. Бизде, Дагъыстанда, къушланы бу тайпасыны нече тюрлюсю де бар. Адамлар шоланы къайыр, оьктем ва таза къушлар деп санайлар. Амма шоланы агьлю, уя къурагъан, балаларын уьйретеген кюйлерин билеген нагагь гиши де ёкъдур.
Гьар не жан да жутсуз яшамайгъаны белгили. Амма къаракъушланы жутлашывун хабар этип айтма чакъы айрыча шартлары бар. Баягъы, жутлашывну, дагъы да ачыкъ этип айтгъанда, янгы уьй болувну болжалы етгенде, къаракъушланы эркен тайпасы тишисине этеген тергев, огъар орамагъа къарайгъан кюй гючлене. Тишиси бутакъ гесекни учурум ярны ягъасындан эниш багъып ташлап йибере. Шонда алдынлыкъ этген къаракъуш жагьланып, тюпге тюшюп барагъан шо таякъ бутакъны къагъып тута. Сонг шону гелип «ёлдашыны» авзуна хапдырып, арек учуп токътай. Аз да къалмай, о авзуна хабып алгъан таякъ гесекни къайтара эниш багъып пырхыта. Баягъы, шо жигерли къаракъуш, яман гючю булан учуп етишип, шо бутакъны къайтара гьавада тута. Тез оьрге селпинип, учуп къайтара тиши къаракъушгъа шо бутакъны хапдырта.
Гьасили, шо кебинде нечесе керенлер сынагъан сонг къаракъуш жигерлиси булан жутлашма рази бола. Шоллукъда, экиси де бир болуп уя тикме белсенелер. Бутакъ гесеклени уя эшмеге йимик онгайлыларын авзу булан сындырып алып гезик булан ташыйлар, дёгерек этип эки къырыйын гётерген сонг, олар оьзлени санындан къувланы лап йымышакъларын юлкъуп алып, уяны ичине тёшеп салалар. Сонг тишиси бала ята. Къаракъушлар 1 яда 2 йымырткъадан тюгюл бала да чыгъармай. Экиси де бек гьайын этип бала чыгъаргъан сонг олар балаларын языкъ, этмей сув берип, бек гьайлы кюйде оьсдюрелер. Явундан, гюнден, елден де олар балаларын къанатларын яйып къоруйлар.
Шо гьалда балалар торая. Ана къаракъуш олагъа уяны къойма заман етише турагъанны сезип, къанат къагъып-къагъып гьитинелер. Шулай эте туруп уядан тышгъа талпына. Баягъы, учуп уьйренмеген бала тюпге тюшме башлай. Бу арада ата къаракъуш яман алгъасап учуп баланы оьз сыртына къондурта, къайтарып уягъа гелтире. Шо кепде нечесе керенлер эте туруп оьз баласын учмагъа, гьав этип азыкъ тутмагъа да уьйрете.
Башда «уьй» болгъунча тиши къаракъуш таякъны бийикден тюпге ташлап эркек къаракъушлардан оьзюне жигерли «эр» сайлагъаны негьакъ болмагъан экен…
Абдулла ЗАЛИМХАНОВ.
