Магьаммат ЮСУПОВ:
Сув топуракъны суратчысы деп айтылагъаны англашыла. Гертиден де, бизин белгили шаирибиз Анвар Гьажиев де язгъаны йимик, сув болмаса, айланадагъы бав-бахчаларыбызда гёнгюл алмай гюл-терек.
Дагъыстан юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракълары кёп аграр республика гьисапда танывлу. Сугъарылагъан майданлары-авлакълары да Россияны оьзге регионлары булан тенглешдиргенде хыйлы гектарларда артыкъ оьлчевлеринде пайдаландырыла демеге ярай. Озокъда, юрт хозяйство топуракъланы тийишли къуллукъларын агротехника къайдалары талап этеген кюйде яшавгъа чыгъармасакъ, тюшюмлер тас этивлеге тарый ва шо саялы алда токътагъан борчланы яшавгъа чыгъарывну масъаласы четимлеше.
Тас этивлени алдын алывда бир ва кёп йыллыкъ оьсюмлюклени оьсдюрювде сугъарывну масъаласы аслу ерни тутагъанын топлангъан сынав ачыкъ этип гёрсете. Сугъарылагъан майданларындан эсе, къургъакъ топуракълары кёп Дагъыстанда сугъарыв ишлени ёрукълашдырывгъа артдагъы йылларда тергев къолайлаша бара, пачалыкъны янындан ломай харжлар айырыла.
Шо гьакъда гьали-гьалилерде «Дагмелиоводхоз» деген пачалыкъ федерал идараны башчысы Магьаммат Юсупов регионну маълумат къуралларыны къуллукъчуларына баянлыкъ берген эди. Агьамиятлы баянлыкъ тёбенде «Ёлдашны» охувчуларыны тергевюне бериле.
– Магьаммат Майырбекович, булай жаваплы къуллукъда ишлейгенигиз тюзю, онча кёп заман да болмай. Буса да, бизин республикабызда юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъланы пайдаландырывда сугъарывну имканлыкъ—лары нечик къоллана, шону салынгъан кюю сизде разилик тувдурамы?
– Россияны юрт хозяйство министерлигини башчылары жаваплы ишни магъа инамлыкъ билдирип тапшургъан сонг алгъа салынгъан борчланы гери урмагъа бажарылмады. Гертиден де, халкъны ва пачалыкъны пайдаларын якълап, сурсат аманлыгъын болдурмакъ учун юрюлеген гьаракатда сугъарыв ишлени салынгъан кююнден гьаракатны натижалары да гьасил бола. Мол тюшюмлер оьсдюрювде авлакълар, бавлар, юзюмлюклер, чалтик чеклер, биченликлер сувгъа харлы экени англашыла. Шону учун биз де биринчи гезикде КОР ва оьзге татавулланы сувундан пайдаланагъанлар булан дыгъарлашып иш гёрмеге герекбиз. Айтмагъа сюегеним, сув къоллавчулар учун алданокъ гьазирленген ва къоллавгъа алынгъан дыгъарланы шартларына гёре йиберилежек.
– Дагъыстанда гьалиги заманда нече гектар авлакъларда юрт хозяйство майданланы сугъармагъа имканлыкълар бар?
– Савлай республикабызда сугъарывгъа гьазирленген топуракъларыбыз 395, 6 минг гектар майданланы бийлеген. Тюзюн айтсакъ, уьлкебизни экономикасы базар аралыкълагъа гёчген сонг, Россияны оьзге бойларында йимик, бизин регионда да сугъарыв ишлер туварылып, пачалыкъны янындан кёмексиз къалгъан эди. Колхозлар ва совхозлар тозулгъан сонг пачалыкъ кёмекден магьрюм къалгъан топуракъ—ларыбыздагъы сув юрюйген татавуллар, сув сакъланагъан кёллер, къаравсуздан лай басып, чёп алагъожадан толгъан даражасына чыкъды.
Тюзю, артдагъы йылларда шону алдын алмакъ учун ДР-ни башчыларыны гьаракаты булан сугъарыв ишлени оьтгермеге бир къадар онгайлыкълар яратылынды, пачалыкъны янындан ломай харжлар айырылып, асувлу кюйде пайдаландырылагъаны гележек учун инамлыкъны тувдура.
– Магьаммат Майырбекович, яй авлакъ ишлени лап да къыставуллу вакътиси. Чакъда-чакъда сугъарыв ишлер оьтгерилмесе, оьсюмлюклени тас этивлерден къорумагъа четим бола. Буссагьатгъы вакътиде, дагъы да ачыкъ этип айтгъанда, бу йыл нече гектардагъы юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъланы сугъарма герек?
– 2024-нчю йылда савлай республикабызда 390 минг гектар юрт хозяйство топуракъланы сугъармагъа умут этилине. Борчлар шолай токъташдырылгъан. Бугюнлерде сугъарыв ишлер арасы бёлюнмейген кюйде юрюлюп тура. Солакъ, Терик бойлардагъы районларыбызны юрт хозяйство къуллукъчуларыны талапларын кютмеге рагьат. Къыбла Дагъыстандагъы топуракъларыбызны сугъарагъан сув булан толу кюйде таъмин этмеге четим. Самурдан алынгъан Мирза татавулну ва шолай да КОР-ну имканлыкъларындан къыблабой районларыбызны юрт хозяйство къуллукъчулары дыгъарлагъа гёре планлашдырылып аз-кёп буса да сугъарагъан сувдан токъташдырылгъан низамгъа гёре пайдалана.
– Къоллавчулар булан токъташдырылгъан дыгъарлагъа гёре нече гектар майданын сугъарма ихтияр берилген?
– Къоллавчулар булан этилинген дыгъарланы шартларына гёре бугюнлерде 300 минг гектаргъа ювукъ юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракълагъа сув йиберилип тура…
– Юрт хозяйсто экономиканы башгъа-башгъа тармакъларында сугъарыв ишлер нечик салынгъан?
– 32 минг гектарда гюзлюклер, 27, 8 минг гектарда чалтик чеклер, 15 минг гектарда юзюмлюклер, 18 минг гектарда бавлар, 11 минг гектарда овощ- бахча оьсюмлюклер ва шолай башгъалары сугъарагъан сув булан дыгъарлагъа гёре таъмин этилине.
– Къоллавчулар булан этилинеген дыгъарланы яшавгъа чыгъарылагъан даражасы сизин рази къалдырамы?
– Тюзюн айтмагъа герек, къоллавчулар булан этилинеген дыгъарланы барышына биз толу кюйде рази тюгюлбюз. Муна шо саялы да сугъарылагъан майданлары бар къоллавчулагъа дыгъарлашывланы артгъа салмай этме тюшегени гьакъда айрыча бувармагъа сюер эдим. Сувну урлайгъанлагъа унутмагъа тюшмей уруну арты къуру экени гьакъда. Уручулукъ булан машгъул болагъан тайпалагъа уллу оьлчевлерде къодулар салынагъаны гьакъда да ери гелгенде айрыча эсгермек парздыр.
– Юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъланы къоллайгъанлар башгъа-башгъа. Айрыча есликдеги, ерли муниципал къурулувларындагъы ва шолай да республика, федерал оьлчевдеги топуракъларыбыз гьисапгъа алынгъаны белгили. Юрт муниципал къурулувларындагъы есликдеги топуракъ—ланы нече гектар майданын сугъармагъа имканлыкълар болдурулгъан?
– Озокъда, дыгъарларда топуракъланы даражасы гьисапгъа алына ва есилери алданокъ токъташдырыла. Дыгъарлар да арзалагъа гёре гьазирлене. Юртланы еслигиндеги топуракъланы 97 минг гектары сугъарылагъан топуракълар деп гьисапгъа алынгъан.
– Магьаммат Майырбекович, бавчулукъ ва юзюмчюлюк булан бирче чалтик оьсдюрюв бизин республикабызны юрт хозяйствосунда мердешли тармакълар. Айтмагъа сюегеним, сув болмаса, янгы бавланы, юзюмлюклени, чеклени ишлетмеге бажарылмай. Сугъарагъан сувундан олар къысылмаймы?
– Гертиден де, артдагъы йылларда дагъыстанны агропромышленный комплексини къуллукъчулары, уьстде де эсгерилгени йимик, къоллавчуланы талапларын гьисапгъа алып, айрыча гьаракатын гёрсете. Шону учун биз де оланы талапларын гьисапгъа алып, борчларыбызгъа намуслу кюйде янашмасакъ бажарылмай. Шолайлыкъда, дагъысын айтмай къойсакъ да, артдагъы 4 йылны ичинде бизин республикабызда 5300 гектар майданда янгы емиш бавлар салынгъан. Янгы орнатылынгъан тереклеге ва борлалагъа емиш береген даражасына етишгинчеге кёп сув берме герек. Сув болмаса, шо масъала четимлеше. 2024-нчю йылда республикабызда 1 500 гектар майданларда емиш тереклер ва бир минг гектарда юзюм борлалар орнатылынгъаны, чеклени майданлары артагъаны гьакъда айтып къойсам да кёп зат англашыла. Савлай республикабызда буса тюшюм береген бавланы умуми майданлары 30 минг гектарлагъа етише. Шо оьлчевде юзюмлюклеге ва чалтик чеклеге де къуллукъ этилине. Демек, бизин борчларыбыз йыл сайын артып тербей…
– Гертиден де, бизин аграр республикабызда айлана якъдагъы талапланы гьисапгъа алмай къоймагъа ярамай. Магьаммат Майырбекович, балыкъ оьсдюрюв де – бизин аграр республикабызны мердешли тармагъы. «Главрыб—водну» регион филиалында балыкъ оьсдюрюв булан машгъул болагъан хас уллу ва гиччи предприятилери бар. Олар сув булан нечик таъмин этилине?
– Олар пайдаланагъан сув гьавузлар федерал еслиги санала. Бизин министерликни коллективи балыкъ оьсдюрюв булан машгъул болагъанлагъа дыгъар—лашгъан сонг таза сув да йибере.
– Гертиден де, гьазирленген гьавузларда оьсдюрюлеген балыкъ сув таза болмаса тораймайгъаны гьакъ. Сувну сан яны талаплагъа жавап береми?
– Мен уьстде де эсгерген кюйде, бизин республикабызда сув юрюйген татавуллар ва коллекторлар артдагъы йылларда таза болсун учун тийишли чаралар оьтгериле, толу болмаса да, бар имканлыкълагъа гёре регион бюджетден де харж булан кёмек болдурула. Мисал учун айтсакъ, тахшагьарыбыздагъы «Акъ кёлге» алда йимик нас сувлар агъылмай, КОР-дан бутакъ алынып таза сув йибериле. Къаягент райондагъы, Бабаюрт райондагъы сув гьавузлагъа да Солакъдан, Самурдан ва Терик оьзенлерден бутакълар салынып толтурула ва къоллавчуланы– адамланы ва сувда яшайгъан жанланы пайдаларына кёмек этиле. Озокъда, шо ишде экология талаплары да тергевсюз къалмай.
– Чакъда-чакъда КОР-ну агъымы аз болуп къала. Юрт хозяйство къуллукъчуланы шогъар ичибуша. Сувлар не себеплерден кемий?
– Арт вакътилерде тав районларыбызда гючлю явунлар болагъаны саялы оьрден ташгъынлар КОР-гъа лайны алып геле. Бизге де татавулну лай басмасын учун заманлыкъгъа сувланы агъымын аз этмеге тарыкъ бола.
Гьазирлеген Къ. КЪАРАЕВ,
СУРАТДА: КОР татавул къоллавчуланы пайдаларына къоллана.
