Зайира Надирбековна Магьмутова–врач-онколог, «Здоровье» деген медицина центрны директоруну заместители, оьр категориялы врач, Дагъыстанны ат къазангъан врачы, ДР-ни савлукъ сакълавуну отличниги, 2004-нчю йыл–Россияны инг яхшы онкологу.

 

Зайира Надирбековна Магьмутова Магьачкъалада, уллу дос агьлюде оьсген. Ону эки эркъардашы ва эки къызардашы бар. Анасы муал­лим, биологиядан дарслар юрюте.  Зайира  башлап ДГУ-ну тыш тиллер факультетине тюшме умут эте, тек атасы алим, тарихчи Надирбек Дестебеков къызына: «Бугюнге ерли бизин тухумда врачлар ёкъ эди, сен биринчи болажакъсан», – деген. Зайира атасыны сёзюне къаршы чыкъмай  ва  мединститутну танглай. Мунда биринчи гюнлеринден тутуп медицинаны  къайсы тармагъында ишлежегине  мекенли токъташа.  Бир гюн оланы лекциясы  болмай къала, барысы да жыйылып китапханагъа бара, Зайираны  къолуна Борис Патерсонну онкологиягъа байлавлу язгъан охув китабы тюше. Ортасындан ачып охума башлай ва авторну: «Амалсызлар, ракдан оьл­мей болгъан буса, дагъы да нече йыллар насипли яшар эди», – деп язгъан сёзлерине уруна.  Муна шо мюгьлетден тутуп, ол врач-онкологну четим ёлун танглажакъман деген ойгъа гелген.

Институтда охуйгъандан берли, Зайира химиотерапиягъа айрыча тергев бере. Бир-бир гезиклерде препаратлар рак клеткалагъа тез таъсир этме башлай  ва авруйгъан адамны гьалы хыйлы замангъа къолайлаша. Жагьил студентка шону булан байлавлу ахтарывларын дагъы да узатма тарыкъ деп  гьасил чыгъаргъан.

Ординатураны Зайира онкология диспансерде,  Агьмат Убайдуллаевич Нуров башчылыкъ этеген клиника онкологияны кафедрасында битдире, сонг шонда химиотерапия бёлюгюнде ишлеме де къала.

15 йылгъа ювукъ диспансерде загьмат тёге туруп, Зайира аслу гьалда авруйгъан яшлагъа къарай. Ол конференциялагъа, сим­позиумлагъа, съездлеге бара, онкология булан байлавлу бир янгылыкъны да къутгъарма сюймей.  Шолай гезикли съездлени бирисинден сонг ол яшланы ба­гъа­гъан онкология бёлюк  уллулардан айрыча болма герек деген ойгъа тюшюне.  Гьали ону къасты булан  яшлар учунгъу кёп тармакълы больницада онкология бёлюк ачылгъан.

Рак… Къайсыбыз да яша­вубузда гьар тюрлю къай­даларда шо къоркъунч­лу аврувгъа къаршы болгъанбыз ва  онкологиягъа  тарыгъанланы багъыв оьте­­сиз къыйын ва даим  уьс­тюнлю, яхшылыкъ булан битеген загьмат тюгюл экенин барыбыз да англайбыз. Зайира бугюн де ракдан авруп,  яшавдан гетегенлени  гьарисине бек къыйнала. Ол оьзюне биринчилей бакъма тюшген яшны  эсге ала. 1998-нчи йыл. Дербентде турагъан 10 йыллыкъ уланъяш–класны лап яхшы охувчусу. Гьасиликалам, гьакъылтёбе…Врачлар нечакъы да къаст этсе де,  аврув оьрчюкме башлай.  Зайира ону ахырынчылай гёзлери юмулгъанча янындан таймай тура ва гиччипавгъа бир кёмек де этип, бир затны да алышдырып  болмайгъанына талчыгъыпйылай…

– Палатадан палатагъа юрюп, аврувланы уьстюне барагъанда, мен оьзюм-оьзю­ме  олар рак аврувгъа тарыгъаны гьакъында унутмакъ деп талап салгъанман. Мени учун  гьариси адатлы авруйгъан адам, балики олагъа, оьзгелерден эсе бираз башгъачалай, айрыча исси кюйде янашма тийишлидир.  Мен олардан не аврув булан авруйгъанын яшырмайман ва шону бизге бирче енгме  тюшежегин анг­латаман,  дарманлар нечик къолланагъанын, къаркъараны ракгъа къаршы нечик кюйлеме тарыгъын даим айта гелемен. Муна шо заман яхшы натижалагъа етишмеге умут бар. Бизин клиника булан байлавлугъу ёкъ буса да, мен биревню де къабул этмей къоймагъанман ва гьарисине: «Сиз сав болма боласыз! Рак–гесилген тёре тюгюл! Сиз инанмагъа герексиз!» – деген аслу оюмну етишдирмеге къарайман.

Зайира бир нече йыл  Москвадагъы поликлиникада онколог болуп ишлеген, уьлкени тахшагьарында ракны багъыв нечик шартларда къурулгъанын гёрген,  осал ва яхшы янларын эс этген, оьз таклифлерин берген. Сынав топ­лап, ондагъы къайдаланы ахтарып, Магьачкъалагъа къайтгъан.

Гьатта бир нече йыл алъякъда ракны бир тюрлю тайпаларына къаршы эм табылмай, врачланы аврувгъа кёмек этмек учун имканлыкълары аз эди, бугюн буса иммунотерапияны препаратлары адамгъа,  гьатта аврув оьрчюген даражасында да дагъы да 5 ва артыкъ йыл яшама имканлыкъ  бере – шо уллу уьстюнлюк. Шо зор илму ахтарыв чалышывну натижасы – гьар 2-3 айда янгы химиопрепаратлар чыгъа, шолар буса ракны  енгме ёллар ача.

– Гьали тыш уьлкели алимлер  адамны онкологиягъа тарыгъанлыгъын къа­ныны анализлерине гё­ре токъташдырмакъ учун ахтарывлар юрюте. Биз буса бугюн аврувну барлыгъын эрте билмек учун аслу гьалда  скрининг программаланы къоллайбыз. Чагъы 40-йылдан оьтген  къатынгишилеге йылда эки керен сама маммография этмеге герек, гинекологда тергелме тарыкъ. Бу масъалада бирдокъ да гьайсызлыкъ этмеге ярамай.  Аврув тез токъташдырылгъан сайын, ­ шону бакъма да хыйлы тынч болажакъ. Кёп зат сизден оьзюгюзден гьасил бола. Ондан къайры, 15-20 йыллар алдын бизин гьалиги йимик дарманларыбыз ёкъ эди. Илму ахтарывлар бир ерде токътап турмай, алгъа юрюй.

– Бир де унутма болмайман. Бир гезик уьстюме Ботлих райондан  беш яшы булангъы жагьил къатынгиши гелди.  Ол тёшюндеги шишиклер эки йыл инжитип турагъанын хабарлады. Къайда, кимге барагъанын билмеген.  Тек ол  кёмекни кёп геч  излеме урунгъан эди…  Гьали хыйлы зат башгъачалай. Бираз алда жагьил адам булан ёлукъгъан эдик. Беш йыл алъякъда ону къаркъарасында рак клеткалар табылгъан болгъан ва огъар операция этгенлер. Шондан сонг врачлар айтагъан низамны къатты кюйде юрютюп тургъан, муна гьа­ли тергевлер гёрсетеген кюйде, огъар къарсалама себеплер ёкъ…

Бирдагъы керен кёкю­рек безлериндеги рак ши­шиклерден хыйлы заман­лар инжинеген жагьил къа­тынгиши кёмек тиледи,  ону шо балагьдан къутгъар­ма бир имканлыкъ да къал­магъан десе де ярай эди. Тек яшавда гьайранлыкъ­лар да бола экен! Тюз этилген химиотерапиядан сонг рак клеткаланы сюлдюрю де къалмады. Шолай гезиклерде мени сююнчлеримни дазусу болмай, шо мюгьлетлерде оьзюмню кас­­бумну тарыкълыгъын ва агьамиятлыгъын дагъыдан да бек англама башлайман.

Имканлыкъ булан пайдаланып, газетни бары да охувчуларына чакъы­рыв этемен! Алданокъ тер­гевлерден чыгъыгъыз, ана­лизлеригизни беригиз, оьзю­гюзню къаркъарагъыз­ны гьалына, кююне тынглап къарагъыз, эсен-аман туругъуз! Сизин савлугъу­гъуз сизден гьасил, заманында къаракъарагъызны гьайын этигиз!

2020-нчы йылда Москвадан къайтгъанда Зайира уллу федерал программа­гъа къуршала ва «Здравствуй» деген бирлешивню регион бёлюгюню башчысы бола. Огъар  Дагъыстандан кёп айланмагъа тюшген, ол болмагъан  шагьар, юрт  къалмагъан десе де ярай.  Адамлар булан ёлугъувлар оьтгере, лекциялар охуй,  оьзюнден болагъан бары да  кёмегин эте гелген.

Зайира республика не буса да артдагъы вакътилерде бугюн онкологияда къолланагъан янгы ПЭТ КТ аппаратны алгъаныны гьакъында сююне туруп хабарлай. Гьалиге шондан яхшысы ёкъ деме ярай. Тек бир тюрлю кемчиликлер де ёкъ тюгюл.

– Бизин адамлагъа ресурслар етишмейген саялы башгъа регионлагъа, шагьарлагъа барма тюше, гьали де психотерапевтлени ишин мекенли кюйлеп, онга­рып  битмеген. Четим масъалаланы бирдагъысы, ятма ерлер, койкалар етишмей, шо гьал артдагъы 20 йылны ичинде алышынмай тура. Гьали онкоцентрда 240 койка бар, бизге буса лап азындан 700 сама тарыкъ.

Бирдагъы бир затны эсгермеге тюшедир. Аврув­лагъа бакъгъан якъда тийиш­ли тергев етишмей…Гьали бары да клиникаларда документлени айланыву электрон  къайдада юрюле, шо нечакъы да яхшы, карточкалар тас болмай. Анализлер берилгендокъ, бары да маълуматлар электорн картагъа бакъдырыла  ва врач шоссагьат толу кюйде гьалны гёре. Тек шону булан бирге врач авруйгъан адамны эшитмей. Анализлер берилген буса адам булан ёлукъма да, гьакълашма да гьажатлыкъ ёкъ. Олар буса врачны сёзюн эшитмеге, оьзлени  де дертлерин айтмагъа сюе. Онкологиягъа тарыгъан­лар учун шо бек агьамиятлы.  Къаркъарадан къайры, доктор адамны жаныны эмчиси де дюр, шону бир-бир ерлерде унуталар, – дей Зайира.

Ол эпсиз ачыкъ адам. Ону ич рагьмулугъун сезмейли болмайсан. Гьар гюн авруйгъанлар булан гьакълаша, долана  туруп, юрекде языкъсыныв гьислени сакълама къыйын бола… Тек Зайира олай эмчи тюгюл,  ол адамлагъа тынглап бажара ва аврувлар айтагъан кюйде, гьатта  оьзюню лакъырлары булан да оланы сав эте. Заира  тийишли сёзлени таба ва шолардан сонг адамлар  аврувгъа къаршы ябушма белсенелер.

Ол бугюн «Здоровье» деген медцентрны директоруну заместители. Ону бир уланы ва бир къызы бар, экиси де Москвада охуй, уланы анасы йимик медицинаны танглагъан,  къызы опуракъ  дизайнерге уьйрене. Ол тизив суратлар эте, хыйлы выставкалагъа бара. Кёп-кёп яшав четимликлерден оьтюп, даим  бек авур аврувлар булан ёлугъа туруп, Зайираны чакъ-чакъда ата-анасыны гьакъыллы насигьатларын эсге алагъан­ кюю бола. Мисал учун, анасы: «Бир де токътамайлы, алгъа юрюгюз!» – деп кёп айта болгъан. Бугюн шо яшлары учун чакъырыв, тангала торунлары учун болажакъ.

 

С. БУЛГАЕВА.