Аз къар явуп токътагъан къышны бир сабур гюню. Бырынгъы заманны айтылгъан доктору Лукъман гьакимге Али деген бир рагьмулу гиши бир ат егилген арбасы (къадалакъ арба) булан агъач алма бара.
Чийи-къурусу булан буталып, тёшелип юкленген агъач арбагъа егилген акъ атыны югенин де тутуп, Али тар ёлдан астаракъ юрютюп арбаны агъачлыкъдан чыгъара. Бош арба булан барагъанда онча эс этилмеген ёлну аз-маз авункъу, чонгур-чунгур ерлери болгъан экен, арба ава. Бир арышы сынып, ал яны атны къабургъасына байлангъан кююнде бираз оьрге йылышгъан. Ат да йыгъылмай токътагъан.
Ахшам къашкъаралмагъан вакъти. Агъачын бошатып, арбаны гётерип тюз этме айланып турагъан заманда, хоншу ёлдан агъачлыкъдан чыгъып гелеген эки оьгюз егилген агъач арбаны гёрюп Али сююне, къоллары булан ишара этип арбачыны чакъыра.
Арба токътай. Арбачы, байлавну бургъучун бошатып (аркъанны буруп тартдырагъан таякъ), бир агъачны сувуруп алып, дёгерчиклени алдына къысдырып, Алини ягъына геле де, салам берип, къарап токътай. Али огъар багъып:
– Лукъман гьакимге деп агъачгъа гелген эдим. Шу ер бек аркъа-торкъа болгъан экен. Гёресен… Кёмек этсенг, къарангы болгъанча шу ерден чыгъар эдим,–дей.
Биз мыйыкъларын да бура туруп, ол гиши:
– Мени ёлум йыракъ, пелен юртданман. Сагъа Аллагь кёмек этсин. Мени Лукъман гьакимге тарыкълы ерим ёкъ. Я болмас! Меники гюнде – бир, жумада – бир, эки жумада – бир, айда – бир, йылда – бир,–деп де айтып, гетип къала.
Али арбаны тургъуза. Агъач таякълар этип, арышны сынгъан ерине салып, аркъан булан бек байлап бегете. Агъачын арбагъа юклей, байлай, бургъуч булан къыса. Атны югенин де къысгъа тутуп, астаракъ булан ёлну авункъу ерлеринден оьте. Уллу докторну азбарына эсен-аман етишип, арбаны бошата ва шо гиши этгенни де, айтгъанны да айта.
Лукъман гьаким иржайгъан кюйде, агъачны бошатма кёмек де этип, Алини къонакълыкъгъа уьйге чакъыра.
– Я, инивюм Али, агъачым бите турагъанны не билдинг?
– Воллагь, гьюрметли Лукъман гьаким, къатынымны аякълары астаракъ шише тербеген. Не вакъти гелтирейим деп тюнегюн сорама гелген эдим. Сен уьйде ёкъ эдинг. Гётерме тюпде тувралмагъан эки агъач тюгюл ёкъну гёрюп, бугюн сени сююндюрме сюйдюм.
– Ювугъум Али, я Аллагь, языкълагъа кёмек эте туруп сююне яшагъыр! Она, къатыным гьинкал чыгъара тура, къызым эт къызарта тура, – деп, уьйге гирип ашама олтуралар. Тепсиде бир тишли агъач чишлер де, шемшер (бук агъачдан) къашыкълар да бар.
– Ашай туруп энни айтайым ювугъум, сагъа кёмек де этмей, макътанып гетген гиши неге сарсакъ сёйлегенни. Ол: «Меники – гюнде бир» дегени – бир гече-гюнню ичинде бир керен тюгюл ашамайдыр. «Жумада – бир» дегени – жумада бир киринегени. «Эки жумада – бир» дегени – эки жумада бир тырнакъларын геседир, башын, сакъалын ва башгъа оьсеген тюклю ерлерин къыркъадыр. «Айда – бир» дегени – гьар айда бир гече бир гюн бир зат да ашамай, бир керен сув ичип къоядыр. «Йылда – бир» дегени – йылда бир къурманлыкъ да соядыр. Шолай низамны юрютегенге, яхшы савлугъу баргъа базынгъан. Амма оьзюню рагьмусузлугъун да, ягьсызлыгъын да гёрсетген. Бир сама авруву болмагъан бирев де ёкъ ва болмас. Гечени шыплыгъында авруйгъан ери бек билине. Этген намуссуз иши де, савлугъу булан макътангъаны да шо гишини рагьат юхлама къоймажакъ. Бир авруйгъан ери ону намусуна да, юрегине де танкъ эте туражакъ. Балики, магъа къаратма де гелир…
Ягьсыз, эдепсиз ишлери, ялгъанлары адамны ичинде пысгъып тура да, сонг-сонг бир нече еринден яллай, гюе, яллай, гюе. Шо гюнню артындагъы гюн, баягъы, биз мыйыкълы гиши Лукъман гьакимге гелип, гёзлеринде гёзьяшлары булан, етти юртну есири йимик гёрюнюп, айта:
– Гьюрметли Лукъман гьаким, аллагьисен менден гечип къой. Шо гюн мен бек айыплы иш этгенмен. Агъач гелтирген адам сагъа айтгъандыр. Уьйге етишгенче де мен этген ишге гьёкюнюп къыйнала туруп, ашап да, юхлап да болмадым. Къурсагъым да гююп турду… Энниден сонг менден намуссузлукъну, ягьсызлыкъны бирев де гёрмес. Оланы мен гечени узагъында кёп теренге гёмдюм. Шо рагьмулу адам гелтирген агъачынгны да бугюн туврап, гётермени ичине тизермен…
– Сени атынг кимдир?
– Темирхан.
– Бугюн эртен ашагъанмысан?
– Сютге туврап, экмек гесек ашагъан эдим.
– Буса, Темирхан, бугюн сен этме сюеген иш де бар, тангала я ашамай, я ичмей гелерсен.
– Аллагь сизге савлукъ берсин, даражалар берсин! Эртен шолай гелермен. Гьали шу ишимни битдирейим, – деп, агъачны туврама башлай…
Эртен ярыкъ болгъандокъ, Темирхан иржая туруп геле.
– Гече рагьат юхладым… Я, гьали бир ерим де аврумай, – дей.
Лукъман гьаким ону сабур-саламат кюйде тергей. Къурсагъыны теренинде йымырткъа чакъы йымышакъсув шишикни таба… «Я талавгъа, я ирин дорбагъа ошамай. Шу авруву булангъы адамны йыланны агъусу сав этген эди. Тек ол не дарманны да алып болагъан бай адам эди. Бу талайсызны буса ярлылыгъындан ярыкъ гёрюне. Йыланны агъусун да нечик тапсын. Ял этеген дарман берип ёлгъа салайымы экен?» деп де ойлаша. Тек тюзюн айтма токъташа.
–Темирхан, Аллагь бизин яратып, гьар кимни оьмюрюне бир болжал да салгъан. Оьлюмден къоркъма тюшмей. Айрокъда рагьмулукъда яшагъан адамгъа. Шу аврувунг булан сен… эки-уьч айгъа барсанг ярай… Шо вакътини ичинде де къолунгдан гелеген рагьмулу ишлени эт. Агъачымны туврама сюйгенингни де Аллагь къабул этсин!..
Темирхан къыйнала, ойлай, ойлай, уьч ай гете. Гючюне гёре садагъалар эте. Тек къурсагъы да, савлай къаркъарасы да авруй. Гюнден-гюн гьалсыз бола. «Тез-тез оьлюп сама къутулма яхшы эди. Дертим айтып ял болма ювукъ адамым да ёкъ», – деп, ол уьйден, юртдан авлакъгъа чыгъа, бир о якъгъа, бир бу якъгъа юрюй. Башы айланып, бёттёбен йыгъыла.
Эси геле, тек тунукъ. Исси гюнню тюбюнде ичи яна. Тербенме де болмай турагъанда, къулагъына «выш-ш-ш-» деген тавуш чалына. Гьаран башын гётерип къараса, оьзюне багъып оьтесиз узун, башы къояны башыны оьлчевюнде уллу йылан геле.Авзундан чыгъып ойнайгъан эки назик узун тили де бар.
Темирхан оьлме сюе буса да, шо мюгьлетде бек къоркъа, къартыллай. Ятгъан еринден къара йылангъа гёзлерин юма-ача къарай. Он абат ари токътап йылан башын ерге энкейтип, къуса ва Темирхангъа багъып тербене. Къайырчакъ топуракъда къоллары булан чонкъ этип Темирхан бетин шонда яшырма къарай. Йылан муну тобукълардан таба бутларына чырмалып, къыса да, къыса. Авуртмакъны гючюнден Темирхан башын гётере, вай Аллагь, деп къычыра ва къайтара башын чонкъгъа сала. Шо вакъти йылан ону йибере де, чалт гете. Ону гетгенине инанып битмей, Темирхан башын гётере, къарай, сала, гётере, къарай, сала… Йылан гёрюнмей..
Сувсапдан авзу, тили къуруп, ичи янагъангъа, авруву да токътамайгъангъа, ол йылан токътагъан ерге багъып сюйкеле. Эси де бир тая, бир геле… Шолай, эси гелгенде, ичи бир увуч болардай къара сувдан толгъан сюек такъаны гёре. Ичи янагъанны гючюнден, болгъаны болур деп шо къара сувну иче. Шо мюгьлет эси тая ва ерге йыгъыла.
Эси гелип, уянып, гёзлерин ачгъанда, танг билинип гелеген вакъти бола. Тангчолпанны етти юлдузун да санап, гёзлерин къайтара юмуп, къолларын, аякъларын тербетип къарай – бола. Тек аякъларыны йылан къысгъан ерлери авурта. Астаракъ бурулуп, хырындан ята, къаркъарасына тынглап къарай. Къурсагъыны авуртагъаны сейир болгъан. Тек къаркъарасыны гьалы, гючю ёкъ. Тюнегюн мен ичген йыланны агъусу магъа дарман болгъангъа ошай деп ойлаша, иржая. Астаракъ юрюй, токътай, юрюй токътай туруп, уьюне етише. Аз-азлап сув иче, уьч бармакъ чакъы экмек гесек де ашай ва ята. Айыкъмай эртен болгъанча юхлай. Эртен бир йымырткъадан къуймакъ да, дёрт бармакъ экмек гесек де ашап, он шемшер къашыкъ сув да иче. Шолайлыкъда бир ай гете. Ол Лукъман гьакимге гёрюнме бара. Уллу доктор ону гёргендокъ:
– Машалла, Темирхан! Йыланны агъусун тапгъансан чы. Нече гюн бола ичгенинг?
– Отуз бир гюн бола, – деп, Темирхан азап чекгенини тёкмей-чачмай айта.
– Йыланны агъусундан башгъа сагъа дарман ёкъну билип, сен талайсыз да ону табып болмас, Аллагь буюргъаны болур деп, тюзюн айтгъан эдим. Гёресен, Темирхан… Алдын сен рагьмусуз юрюгенинг саялы Аллагь сагъа азап да чекдирген. Артда да сен рагьмулу ёлну тутгъанынг учун аврувунга себеп де йиберген… Рагьмулугъа Аллагь да рагьмулу! Шону унутма тюшмей.
Чийи-къурусу булан буталып, тёшелип юкленген агъач арбагъа егилген акъ атыны югенин де тутуп, Али тар ёлдан астаракъ юрютюп арбаны агъачлыкъдан чыгъара. Бош арба булан барагъанда онча эс этилмеген ёлну аз-маз авункъу, чонгур-чунгур ерлери болгъан экен, арба ава. Бир арышы сынып, ал яны атны къабургъасына байлангъан кююнде бираз оьрге йылышгъан. Ат да йыгъылмай токътагъан.
Ахшам къашкъаралмагъан вакъти. Агъачын бошатып, арбаны гётерип тюз этме айланып турагъан заманда, хоншу ёлдан агъачлыкъдан чыгъып гелеген эки оьгюз егилген агъач арбаны гёрюп Али сююне, къоллары булан ишара этип арбачыны чакъыра.
Арба токътай. Арбачы, байлавну бургъучун бошатып (аркъанны буруп тартдырагъан таякъ), бир агъачны сувуруп алып, дёгерчиклени алдына къысдырып, Алини ягъына геле де, салам берип, къарап токътай. Али огъар багъып:
– Лукъман гьакимге деп агъачгъа гелген эдим. Шу ер бек аркъа-торкъа болгъан экен. Гёресен… Кёмек этсенг, къарангы болгъанча шу ерден чыгъар эдим,–дей.
Биз мыйыкъларын да бура туруп, ол гиши:
– Мени ёлум йыракъ, пелен юртданман. Сагъа Аллагь кёмек этсин. Мени Лукъман гьакимге тарыкълы ерим ёкъ. Я болмас! Меники гюнде – бир, жумада – бир, эки жумада – бир, айда – бир, йылда – бир,–деп де айтып, гетип къала.
Али арбаны тургъуза. Агъач таякълар этип, арышны сынгъан ерине салып, аркъан булан бек байлап бегете. Агъачын арбагъа юклей, байлай, бургъуч булан къыса. Атны югенин де къысгъа тутуп, астаракъ булан ёлну авункъу ерлеринден оьте. Уллу докторну азбарына эсен-аман етишип, арбаны бошата ва шо гиши этгенни де, айтгъанны да айта.
Лукъман гьаким иржайгъан кюйде, агъачны бошатма кёмек де этип, Алини къонакълыкъгъа уьйге чакъыра.
– Я, инивюм Али, агъачым бите турагъанны не билдинг?
– Воллагь, гьюрметли Лукъман гьаким, къатынымны аякълары астаракъ шише тербеген. Не вакъти гелтирейим деп тюнегюн сорама гелген эдим. Сен уьйде ёкъ эдинг. Гётерме тюпде тувралмагъан эки агъач тюгюл ёкъну гёрюп, бугюн сени сююндюрме сюйдюм.
– Ювугъум Али, я Аллагь, языкълагъа кёмек эте туруп сююне яшагъыр! Она, къатыным гьинкал чыгъара тура, къызым эт къызарта тура, – деп, уьйге гирип ашама олтуралар. Тепсиде бир тишли агъач чишлер де, шемшер (бук агъачдан) къашыкълар да бар.
– Ашай туруп энни айтайым ювугъум, сагъа кёмек де этмей, макътанып гетген гиши неге сарсакъ сёйлегенни. Ол: «Меники – гюнде бир» дегени – бир гече-гюнню ичинде бир керен тюгюл ашамайдыр. «Жумада – бир» дегени – жумада бир киринегени. «Эки жумада – бир» дегени – эки жумада бир тырнакъларын геседир, башын, сакъалын ва башгъа оьсеген тюклю ерлерин къыркъадыр. «Айда – бир» дегени – гьар айда бир гече бир гюн бир зат да ашамай, бир керен сув ичип къоядыр. «Йылда – бир» дегени – йылда бир къурманлыкъ да соядыр. Шолай низамны юрютегенге, яхшы савлугъу баргъа базынгъан. Амма оьзюню рагьмусузлугъун да, ягьсызлыгъын да гёрсетген. Бир сама авруву болмагъан бирев де ёкъ ва болмас. Гечени шыплыгъында авруйгъан ери бек билине. Этген намуссуз иши де, савлугъу булан макътангъаны да шо гишини рагьат юхлама къоймажакъ. Бир авруйгъан ери ону намусуна да, юрегине де танкъ эте туражакъ. Балики, магъа къаратма де гелир…
Ягьсыз, эдепсиз ишлери, ялгъанлары адамны ичинде пысгъып тура да, сонг-сонг бир нече еринден яллай, гюе, яллай, гюе. Шо гюнню артындагъы гюн, баягъы, биз мыйыкълы гиши Лукъман гьакимге гелип, гёзлеринде гёзьяшлары булан, етти юртну есири йимик гёрюнюп, айта:
– Гьюрметли Лукъман гьаким, аллагьисен менден гечип къой. Шо гюн мен бек айыплы иш этгенмен. Агъач гелтирген адам сагъа айтгъандыр. Уьйге етишгенче де мен этген ишге гьёкюнюп къыйнала туруп, ашап да, юхлап да болмадым. Къурсагъым да гююп турду… Энниден сонг менден намуссузлукъну, ягьсызлыкъны бирев де гёрмес. Оланы мен гечени узагъында кёп теренге гёмдюм. Шо рагьмулу адам гелтирген агъачынгны да бугюн туврап, гётермени ичине тизермен…
– Сени атынг кимдир?
– Темирхан.
– Бугюн эртен ашагъанмысан?
– Сютге туврап, экмек гесек ашагъан эдим.
– Буса, Темирхан, бугюн сен этме сюеген иш де бар, тангала я ашамай, я ичмей гелерсен.
– Аллагь сизге савлукъ берсин, даражалар берсин! Эртен шолай гелермен. Гьали шу ишимни битдирейим, – деп, агъачны туврама башлай…
Эртен ярыкъ болгъандокъ, Темирхан иржая туруп геле.
– Гече рагьат юхладым… Я, гьали бир ерим де аврумай, – дей.
Лукъман гьаким ону сабур-саламат кюйде тергей. Къурсагъыны теренинде йымырткъа чакъы йымышакъсув шишикни таба… «Я талавгъа, я ирин дорбагъа ошамай. Шу авруву булангъы адамны йыланны агъусу сав этген эди. Тек ол не дарманны да алып болагъан бай адам эди. Бу талайсызны буса ярлылыгъындан ярыкъ гёрюне. Йыланны агъусун да нечик тапсын. Ял этеген дарман берип ёлгъа салайымы экен?» деп де ойлаша. Тек тюзюн айтма токъташа.
–Темирхан, Аллагь бизин яратып, гьар кимни оьмюрюне бир болжал да салгъан. Оьлюмден къоркъма тюшмей. Айрокъда рагьмулукъда яшагъан адамгъа. Шу аврувунг булан сен… эки-уьч айгъа барсанг ярай… Шо вакътини ичинде де къолунгдан гелеген рагьмулу ишлени эт. Агъачымны туврама сюйгенингни де Аллагь къабул этсин!..
Темирхан къыйнала, ойлай, ойлай, уьч ай гете. Гючюне гёре садагъалар эте. Тек къурсагъы да, савлай къаркъарасы да авруй. Гюнден-гюн гьалсыз бола. «Тез-тез оьлюп сама къутулма яхшы эди. Дертим айтып ял болма ювукъ адамым да ёкъ», – деп, ол уьйден, юртдан авлакъгъа чыгъа, бир о якъгъа, бир бу якъгъа юрюй. Башы айланып, бёттёбен йыгъыла.
Эси геле, тек тунукъ. Исси гюнню тюбюнде ичи яна. Тербенме де болмай турагъанда, къулагъына «выш-ш-ш-» деген тавуш чалына. Гьаран башын гётерип къараса, оьзюне багъып оьтесиз узун, башы къояны башыны оьлчевюнде уллу йылан геле.Авзундан чыгъып ойнайгъан эки назик узун тили де бар.
Темирхан оьлме сюе буса да, шо мюгьлетде бек къоркъа, къартыллай. Ятгъан еринден къара йылангъа гёзлерин юма-ача къарай. Он абат ари токътап йылан башын ерге энкейтип, къуса ва Темирхангъа багъып тербене. Къайырчакъ топуракъда къоллары булан чонкъ этип Темирхан бетин шонда яшырма къарай. Йылан муну тобукълардан таба бутларына чырмалып, къыса да, къыса. Авуртмакъны гючюнден Темирхан башын гётере, вай Аллагь, деп къычыра ва къайтара башын чонкъгъа сала. Шо вакъти йылан ону йибере де, чалт гете. Ону гетгенине инанып битмей, Темирхан башын гётере, къарай, сала, гётере, къарай, сала… Йылан гёрюнмей..
Сувсапдан авзу, тили къуруп, ичи янагъангъа, авруву да токътамайгъангъа, ол йылан токътагъан ерге багъып сюйкеле. Эси де бир тая, бир геле… Шолай, эси гелгенде, ичи бир увуч болардай къара сувдан толгъан сюек такъаны гёре. Ичи янагъанны гючюнден, болгъаны болур деп шо къара сувну иче. Шо мюгьлет эси тая ва ерге йыгъыла.
Эси гелип, уянып, гёзлерин ачгъанда, танг билинип гелеген вакъти бола. Тангчолпанны етти юлдузун да санап, гёзлерин къайтара юмуп, къолларын, аякъларын тербетип къарай – бола. Тек аякъларыны йылан къысгъан ерлери авурта. Астаракъ бурулуп, хырындан ята, къаркъарасына тынглап къарай. Къурсагъыны авуртагъаны сейир болгъан. Тек къаркъарасыны гьалы, гючю ёкъ. Тюнегюн мен ичген йыланны агъусу магъа дарман болгъангъа ошай деп ойлаша, иржая. Астаракъ юрюй, токътай, юрюй токътай туруп, уьюне етише. Аз-азлап сув иче, уьч бармакъ чакъы экмек гесек де ашай ва ята. Айыкъмай эртен болгъанча юхлай. Эртен бир йымырткъадан къуймакъ да, дёрт бармакъ экмек гесек де ашап, он шемшер къашыкъ сув да иче. Шолайлыкъда бир ай гете. Ол Лукъман гьакимге гёрюнме бара. Уллу доктор ону гёргендокъ:
– Машалла, Темирхан! Йыланны агъусун тапгъансан чы. Нече гюн бола ичгенинг?
– Отуз бир гюн бола, – деп, Темирхан азап чекгенини тёкмей-чачмай айта.
– Йыланны агъусундан башгъа сагъа дарман ёкъну билип, сен талайсыз да ону табып болмас, Аллагь буюргъаны болур деп, тюзюн айтгъан эдим. Гёресен, Темирхан… Алдын сен рагьмусуз юрюгенинг саялы Аллагь сагъа азап да чекдирген. Артда да сен рагьмулу ёлну тутгъанынг учун аврувунга себеп де йиберген… Рагьмулугъа Аллагь да рагьмулу! Шону унутма тюшмей.
Исрапил Исаев,
ДР-ни ат къазангъан врачы.
