Дагъыстан къумукъ радиону редакциясында чалышагъанда, йыр фондубузда къутугъуну уьстюне  «Йырлай, Садия Даветеева» деп язылгъан сарын къолума тюшдю. Мен бир де атын эшитмеген бу ким экен деп шогъар тынглап къарадым. Юрегимни къылларын кюйлейгендей,  гитара да согъуп, таза къонгурав ангы булан йырлайгъан Садияны йыры магъа шайлы таъсир этди. Мени де ругьландырагъангъа ону йырларын чакъ-чакъда радиоберилишлерде къоллап, тынглавчуланы да хошландыра эдим. Арадан заман гетгенде,  ону жагь, гьаракатчы адам ва пагьмулу касбучу гьисапда таныдым. Кёпден берли ону булан лакъыр этмеге иштагьым бар эди. Шолай имканлыкъдан пайдаланып, ону булан ёлукъдум.

 

– Мен училищени тамамлагъан сонг, Бабаюртдагъы музыка школада 5 йыл дарслар бердим, – деп башлады сёзюн Садия. – Шонда илгьамлы кюйде гьаракат этегенимни  эслеген буса ярай, о йыллардагъы Бабаюрт райкомну 1-нчи секретары Биярслан Касимов: «Садия, ишлеп болагъан адамсан, биз сени музыка школагъа  директор этмеге сюебиз», – деп мени 1988-нчи йыл  шонда  чыгъарды. Шо къуллукъгъа  белгиленип,  бир йылдан телевидениеден гелип, яшларыбызны видеогъа чыгъарып гёрсетмеге башладылар. Шо вакътилер  районну  маданият управлениесине Ималдин Муцалханов  башчылыкъ эте эди. Ону ва мени таклифлерибиз булан биз гиччи музыка школаны бир уллу инчесаниятны ожагъына айландырдыкъ. Шону ачмакъ учун кёп керенлер Дагъыстанны маданият министерлигине чапмагъа тюшдю. О замангъы  министрибиз Найида Абдулгьамитова  мурадыбызны якълап, яшавгъа чыгъарды. Шо школабызда  гитара сокъма, сурат этмеге уьйренегенлени бёлюклери бар эди. Бираз заман гетгенде,  ингилис тилни ва  бийивлени  бёлюклери де къошулду. Шонда директор болуп  2009-нчу йылгъа ерли ишледим. Дагъыстанда биринчи инчесаният школасы бизин районда эди деп айтса да ярай. Неге десегиз, янгыз  Бабаюртда тюгюл, шо школаны филиаллары оьзге юртларда да бар эди.

– Сонг  не болду дагъы? Гьали ёкъму шо школа?

– Заманлар, районубузну башын тутгъанлар алышынды. Шончакъы нечесе четимликлерден оьтюп, мекенли кюйде къурулгъан школаны хый­лы бёлюклерин, филиалларын япма тарыкъ деп къысгъартып, аз этип къойдулар. Шону агьамиятлыгъын англамадылар. Инчесаниятыбызны, мердешлерибизни узатмакъ учун  яшлагъа инг де тарыкълы тармакъ эди.  Олар негьакъ заманын  гьар ерлерде  йибергенче, шонда къуршалып, пайдалы саниятлар булан машгъул болажакъ эди.  Гьали школаны бёлюклери янгыз  Бабаюртда ва Хамаматюртда да къалгъан.

2009-нчу йылда мени де  районубузну маданият управлениесини начальниги этип чыгъардылар, шонда ишин яхшы билеген Зай­нап Абакарова директор бо­луп  къалды.

– Сен яшлар учун школаны пайдасын белгилединг. Пикрунг булан разилешмей болмайман. Болса да, шо макътавлу инчесаният школагъызны яшлагъа, халкъгъа  не даражада хайыры тийди?  Не йимик уьстюнлюклеге етишген эдигиз?

– Гертиден де,  школабыз оькюрген эди демеге ярай. Шо йылланы ичинде биз яшлар булан хыйлы  ерлеге барып, республикадан тышдагъылагъа да  пагьму-ларыбызны гёрсетдик, къумукъланы гьайран йыр, гёзел бийив дюньясын, халкъ согъув алатланы ангын танытдыкъ.  Бир йыл биз «Лаукараз» деген халкъара фестиваль-конкурсгъа Франциягъа, сонг Германиягъа, Польшагъа, Брюсселге бардыкъ. Тыш пачалыкъланы вакиллери бизин къызларыбыз гёз къамашдырагъан арив къа­балайлар да гийип, чилле тастарлар да байлап, оланы  къувлар йимик саркъып бийийгенине къарайгъан,  йырларыбызгъа  ругьланып   тынглайгъан кююн  гёрме герек эдигиз. Учуп барагъан жибинни тавушу да эшитиле эди. Мен гитарамны да, къомузубузну да алып баргъан эдим. Франциядагъы вакътибизде дюньягъа айтылгъан Эйфельни башнясыны тюбюнде Польшадан гелген бираз орусча да билеген адам оьзлени  аргъаны булан макъамлар согъуп тура эди. Мен огъар гитарамны чертип, «Анай десем, ананай»деген йырыбызны макъамын согъуп гёрсетип: «Сиз шугъаргёре аргъаныгъызны кюйлеп боламысыз?» – деп сорадым. Ол шоссагьат макъамны алды. О аргъанны тартып, мен гитараны согъуп, ёлдашларым булан  бырынгъы йырларыбызны йырлап йибердик. Башняны дёрт де янын  гьар тюрлю миллетлени вакиллери бизин аралап алып, къумукъ йырланы ангына гьайран кююнде къулакъасып тынглап, харс уруп завх этдилер. Шонда жыйылгъан чакъы адам барысы да бийип шайлы кеп алдылар. Гьариси гетме къоймай бирдагъы йырлагъыз хари деп тилей эдилер. Узатывчубуз къайтмагъа  заман болгъан автобусгъа минигиз деп къычыра къалгъан эди. Шо «Лаукараз» деген фестиваль-конкурсда биз биринчи ерни алдыкъ, бизге дипломлар да тапшурдулар. Журналистлер де бизден хантав тюгюл эди, булар къайдан гелген, кимлердир, не халкъдыр  деп сорай эдилер.  Сёз ёругъунда эсгерме сюе эдим, конкурсгъа барагъанда, шо вакъти  «Газпромну» башын тутгъан Керим Басирович Гьюсейнов харж булан кёмек эте эди. Олай да,  Франциядан алда  биз шо къумукъ йырлар булан Москвада оьтгерилген кон­курсда  болдукъ.  Онда 3-нчю ерни алдыкъ. Яшлар булан биз Оренбургну, Сочини,  Геленжикни ва  оьзге шагьарланы лап уллу сагьналарына чыкъдыкъ. Оренбургда  жюриде барыбызгъа да белгили йыравлар, композиторлар  олтургъан эди.

– Кимлер эди? Бирлерин сама эсгерсенг, балики, охувчуларыбызгъа да къужурлу болур. 

– Онда Белоруссияны айтылгъан «Сябры» деген ансамблини ёлбашчысы Анатолий Ярмоленко, Россияны балетини артисти Николай Цискаридзе, композитор ва музыкант Бари Алибасов, Россияны халкъ артисти Олег Газманов, М. Пятницкийни атындагъы хорну  ёлбашчысы Александра Пормякова ва олай дагъыдалар бар эди. Мен Булат Окуджаваны «Виноградная косточка» деген йырын гитара согъуп йырладым. Къумукъ йырларыбыз да чалынды. Жюри оьтесиз агьамият берип, хошланып  тынглай эди. Шонда мен «Эхо гор» деген   Дагъыстанны хореография ансамблин алып гетген эдим. Айтылгъан «Сарихум» ансамблибиз де бизин булан эди. Олар чы къайда барса да,  алдынлы ерлени алмай къайтмай. «Сарихумну»  айрыча гётеринкли харс уруп къаршыладылар.

– Садия, бизин къумукъ радиобузну «Алтын фондунда» сени тезде гитара булан  йырлайгъан­ бир нече йырынг да бар. Шо йыллар радиогъа чыкъмагъа яманокъ тынч тюгюл эди. Неге десенг, айтылгъан касбучуланы тергевлеринден оьтмеге тарыкъ эди. Эгер тавушу да ёкъ буса, маънасыз йыр буса, шо йыравгъа йырлама ихтияр берилмей эди. Сен радиогъа нечик ёл тапдынг?

– Мен Магьачкъаладагъы  музыка училищеде билим алагъан 1982-83-нчю йылларда охув ожакъланы арасында «Студенческая весна» деген конкурслар бола эди. Къызардашым институтда охуй эди. Ол мени бир-бирде оьзлени институту учун гитарамны да согъуп бирче йырлама чакъыра эди. Къаравчулар да, жюри де йырларыбызны ушатагъанын оланы жанланывундан гьис эте эдик.   Шолай бир гезик мени сагьнада йырлайгъанымны телевидениеде къумукъ берилишлени юрютеген Шарапутдин Сулейманов гё­рюп: «Садия, бек арив йырлайсан. Гел, радиогъа, телевидениеге йырларынгны  язып алайыкъ», – деди. Шо заман мени денгиз ягъада, паркда йырлай туруп чыгъарып алгъан эди. Шолай, ону гьаракаты булан, къумукъ радиогъа да йырларым етишди.  Мени о заман гостелерадиогъа ишлеме гел деп де чакъыра эдилер.

– Къайдан гелген сагъа олай йырламагъа усталыкъ?

– Ата-бабаларымдан. Ата янымдагъы тухумумдагъыланы эпсиз арив  йырламагъа, сокъмагъа  пагьмусу болгъан. Олар очаргъа чыгъып олтурса, кимге  агъачкъомузну, аргъанны ташласа, тартып алып къайсы да согъа болгъан.  Мен де согъаман чы терс къомузну да. Баягъы, оланы къаны менде де бар.

– Бу сизин маданият тармагъыгъызгъа не йимик бёлюклер гире?

– Бизин адамланы иштагьландырагъан «Бабаюрт» деген халкъ бийив ансамблибиз бар. Олар булан биз кёп ерлерде фестивалларда болгъанбыз. Мисал учун, 3-4 йыл алъякъда Къырымда, Сочиде, Владикавказда ва оьзге ерлерде. Олай да, «Тюзню тавушу» деген оьзлени ярыкъ ангы булан къайсыбызны да  тергевюн тартагъан халкъ хорубуз бар. Шонда бек гючлю тавушу булангъы, халкъ арада абур къазангъан хамаматюртлу даргили улан Магьамматрасул Рабаданов йырлай эди. Ону гьали эл арада танымайгъанлар кёп аздыр.  2017-нчи йыл шо хорубуз конкурс-фестивальда Сочиде 2-нчи ерни де алгъан эди. Бизде айрыча яшланы театр студиясы бар. Шону чебер ёлбашчысы Жамиля Исламова да бек бажарывлу, ишин сюеген  къыз. Сонг да, маданият тармакъгъа кёп уллу къошум этген, Дагъыстанны маданиятыны ат къазангъан къуллукъчусу Ималдин Муцалхановну атындагъы халкъ театрыбызны эсгерсек оравлу болур. Бизде уста кюйде йырлайгъан, гьар тюрлю согъув алатларда ойнайгъан айтылгъан тухумлар бар: Магьатовлар, Исаевлер. Сиз арив йырлайгъан Зайнап Магьатованы  эшитгенсиздир.

Гьали ол  Исаева деп эрини фамилиясын юрюте. Зайнапны уьягьлюсю, эркъардашы уста  кюйде гитара согъалар, йырлайлар. Олар кёп керенлер республика конкурсларда, фестивалларда ортакъчылыкъ этип, алдынлы ерлени алгъанлар. Ондан къайры да, айтылгъан аргъанчыбыз Батыр Апаевни тухумунда ону ёлун узатагъанлар бар. Къызардашыны уланы Завур Завуров йимик  аргъанны гючлю согъагъан адам районда дагъы ёкъ демеге ярай. Ол  «Душа Дагестана» деген грантны да алды.  Мен уллу оьктемлик булан гьар ерлерде Гранприлер де алгъан бажарывлу пианистлерибизни атларын да эсгермеге сюе эдим. Супиянат Атаева, Айшат Закарьяева, гитарист-Дибир Дибиров… Къайсын-бирин айтайым.

– Садия,  сени йимик йыргъа, сокъмагъа уста касбучулар йырлар, макъамлар язагъан кюю бола. Балики,  йыр, макъам  язмагъа да гьюнеринг  бардыр?

– Мени бир-бир йырларымны Зайнап Абсаматова да йырлады. Мисал учун, «Сююв деген гюзгюдюр» деген сарынны сёзлерин  училищеде охуйгъанда язгъан эдим. Пианино согъуп йырлайгъан кююм бола эди. Тюзю, кимни макъамы экени эсимде ёкъ.  Сонг «Ёлукъмагъан бусанг, ёлукъмас эдим» деген сарынны макъамыны автору  белгили, Дагъыстанны ат къазангъан врачы, композитор  Шамхал Алиевич Шамхалов эди.   Ол оьзлени медицина институтунда «Хрусталик» деп ансамбль къургъан эди. Мен де шо ансамблге къошулгъан эдим. Шамхал Алиевич  шону къумукъ къызлагъа язаман деп язгъан эди. Ол мединститутда охуйгъан Запирге де, магъа да тапшургъан эди. Биз шону аранжировка этип, оьрде де эсгерген кюйде, «Студенческая весна» байрамда  бирче йырлагъан эдик. Эсимде, Шамхал Алиевич мандолинада, мен гитарада, бир аварлы студент  аккардионда ойнап,  бир гёзел къумукъ йыр чалынып къалгъан эди. Бизин телевидениеге де чыгъаргъан эди. Гьали Запир  Магьачкъаладагъы 2-нчи шагьар больницада айтылгъан анес­тезиолог болуп чалыша. Шо сарынны сёзлерин   мен де, Магьачкъаладагъы къызардашым Рупия Даветеева да къошулуп яздыкъ  десем де ярай. Олай да, «Ана десем, айланамда ай шавла» деген Зайнап заман-заман йырлайгъан белгили йырны билесиздир. Мен шону макъамын да, сёзлерин де къызардашыма багъышлап язгъан эдим. Зайнап ону Жаминат Керимовагъа алып барып, бир-бир сёзлерин алышдырып, аналагъа багъышлап башгъачалай этдирген эди. Шогъар Жаминатныки де, меники де  къошулуп, бир йыр болуп  къалды.

– Лакъырыбызны тамамлай туруп, бирдагъы бир сорав берме сюемен. Ишигизде не йимик масъалалар тувулуна?

– Тюзю, кант этмеге болмайбыз. Не масъаланы арагъа салсакъ да, бизин районну башын тутгъан Даниял Пашаевич бизге, халкъ театрыбызгъа, хорубузгъа, оьзге тармакъларыбызгъа хас гийимлер  аппаратлар, коллективлер булан ари-бери барма тарыкъ буса,  бары якъдан кёмек эте, гьайлы кюйде янаша. О якъдан бир заманда да четимликлер тувулунмагъан.

 

 

Паху ГЬАЙБУЛЛАЕВА.

 

БИЗИН МАЪЛУМАТ:

Садия Насрутдиновна Даветеева Бабаюрт район­ну  Мужукъай юртунда тувгъан. Огъар 2-3 йыллар болагъанда, ата-анасы   Бабаюртгъа гёчген. Шонда 1979-нчу йыл школаны битдирип, Магьачкъалада Готфрид Гьасановну атындагъы музыкальный училищеге тюше. Шону да 1983-нчю йыл тамамлап, маданият тармакъны асил  дюньясында загьмат ёлун башлай.  Бугюнлерде Бабаюрт районну Россияны халкъларыны «Тангчолпан» деген адатлангъан маданият центрыны директору болуп чалыша. Ол Бабаюрт районну къатынларыны союзуну председатели де дюр. Дагъыстанны маданиятыны ат къазангъан къуллукъчусу. Маданият тармакъгъа этген къошуму учун Дагъыстанны къатынларыны союзуну атындан «Ватангъа сюювю учун» деген медаль булан да савгъатлангъан. Гьайлы ана, эки авлетни де тарбиялап, аякъ уьстге салгъан.