Россияны Президенти Владимир Путин бу йыл РФ-ни Федерал Жыйыныны Пачалыкъ Думасына йиберген Чакъырыв кагъызында  2030-нчу йылгъа ерли агропромышленный тармакъда уьлкеде оьсдюрюлеген продукцияны къадарын 25 процентге ва тышгъа йиберилеген сурсат малланы оьлчевлерин 1,5 керен артдырмагъа герек болажагъы  гьакъда айрыча хат булан эсгерди. Шо да негьакъ тюгюл. Белгили болгъаны йимик, базар аралыкъланы шартларында айлана якъдагъы ич ва тыш талаплар артагъаны булан алгъа салынагъан борчлар да арта.

2023-нчю  йылны гьасиллерине ва бу йылгъа белгиленген борчлагъа байлавлу болуп гьалигьалилерде ДР-ни юрт хозяйство ва сурсат министерлигини коллегиясыны генглешген жыйынында гьисап беривлерден сонг эркин кюйде пикру алышдырыв болду.

– Дагъыстан  Россияны къыбла бойдагъы аграр республикасы гьисапда танывлу, – деди коллегияны жыйынын ачгъан ва юрютген ДР-ни Гьукуматыны Председатели Абдулмуслим Абдулмуслимов. – Айтмагъа сюегеним,  федерал гьакимлиги бизин регионну аграр тармагъын оьсдюрювню  масъаласын халкъны ва пачалыкъны сурсат аманлыгъын болдурув булан байлай. Муна шо саялы да бюджет ва шолай да бюджетде тюгюл маяланы, маячыланы харжларын асувлу кюйде къолламагъа тюшегени гьакъда буварагъаны да англашыла. Неге десегиз, юрт хозяйство продукцияны сан янын ва къадарын къолайлашдырывгъа берилеген акъча маяланы респуб­ликабызны агропромышленный комплексини мердешли тармакъларын беклешдиривге бакъдырмагъа тарыкъ.

Озокъда, бу ерде алгъа салынгъан борчланы уьстюнлю кюйде яшавгъа чыгъармакъ учун не йимик онгайлыкълар яратылынгъан деген соравдан къачмагъа тюшмей. Неге тюгюл, бар имканлыкълар, етишилген натижалар дазу тюгюл. Юрт хозяйство топуракъланы асувлулугъун къолайлашдырмакъ учун сугъарыв, машинлешдирив, азыкъландырыв, сайламлы урлукъланы гьазирлев, жынслашдырыв ишлени  оьтгерив агьамиятлы. Тюшюмлени тас этивлерден къоруп,  бир ва кёп йыллыкъ юрт хозяйство оьсюмлюклени агротехника чаралары талап этеген кюйде бузмай оьтгермеге герек.

Уьстде де эсгерилген кюйде, бар имканлыкълар булан дазуланмайлы, онгайлы къуллукъланы болдурмакъ учун юрт хозяйство къуллукъчуланы ругъун гётеривге тергевню артдырмаса бажарылмай. Шону учун гележекде де агропромышленный комплексини къуллукъчуларын материал ва ругь якъдан иштагьландырмаса, производствону хайыргъа айландырмагъа четим болажакъ. Шону да  артдагъы йылларда топлангъан сынав ачыкъ этип гёрсете.

Оьтген йыл бизин республикабызда пайдаландырылагъан чалтик чеклерден 156 минг тон тюшюм къайтарылгъан. Шо да – Россияда Краснодар крайдан сонг лап да гёрмекли  натижа. Юзюм, емишлер, овощлар оьс­дюрювде де къайтарылагъан тюшюмлер йылдан-йылгъа арта геле. Шону  гьисапгъа алып, къайтарылагъан тюшюмлени еринде ишлетип сакълавгъа салагъан предприятиелени къурув тергевсюз къалмагъа ярамай. Гьайванчылыкъ ва къушчулукъ тармакъларда да пачалыкъны янындан кёмек учун берилеген харжланы, банк кредитлени  асувлу кюйде къоллап, производство гёрсетивлени артдырма таклиф этилине.

Дагъыстанда бавчулукъ ва овощчулукъ тармакъланы оьсдюрювге байлавлу ишлер йыл сайын генглешегени гьакъда «Ёлдашда» чакъда-чакъда макъалалар чыгъарылагъаны тергевню тарта. Белгили болгъаны йимик, 2024-нчю йылда 350 минг гектарлагъа ювукъ чачыв майданлар бир йыллыкъ язлыкъ оьсюмлюклер учун пайдаландырылажакъ. Емиш бавлар 30 минг гектарлардан айланып барагъаны гьакъда да унутмагъа ярамай. Айтмагъа сюегеник, ат алгъынча, ер ал деген кюйде, тюшюмлени тас этивлерден къоруп, хайыргъа ишлетмек учун логистика центрлар герек. Ёгъесе, республикабызны къоллавчуларына сурсат маллар гележекде де багьа олтуражакъ.

Дагъысын айтмагъанда, тюшюм къайтарывну вакътисинде килосу 30 – 50 манатдан ломмайчылагъа берилеген юзюмню багьасы тахшагьарыбызны тюкенлеринде ва базарларында бугюнлерде 300 – 500 манатлагъа чыгъып тура. Шолайлыкъда, ломмайчылар сатывчулар булан бир болуп, сёйлешип, багьаланы тёбен тюшмеге къоймайлы, оьз пайдаларына айлана, багьаланы гётере туруп байына…

Къоллавчуланы пайдалары учун…

– 2023-нчю йылда республикабызны аграр тармагъыны къуллукъчуларына кёмек учун башгъа-башгъа тармакълардан бюджет ва бюджетде тюгюл  маялардан 5 миллиард манат харж берилген. Уьстевюне, юрт хозяйствону асувлулугъу учун пайдаландырылагъан агьамиятлы проектлерде гёрсетилинеген харжлар да толу кюйде 100 процентге ерли пайдаландырыла, – дей ДР-ни юрт хозяйство ва сурсат министри Мухтарбий Ажеков. – Оьтген йыл банклардан юрт хозяйство къуллукъчулар 2,5 миллиард манатны оьлчевюнде онгайлы пачалыкъ кредитлерден пайдалангъан.

Аграр тармакъда чалышагъан увакъ ва орта  далапчылыкъ булан машгъул болагъан онгача абзар агьлюлерде ва сабанчы-фермер хозяйстволарда юрт хозяйство малланы авадан пайы, дагъы да ачыкъ этип айтгъанда, 70 процентден къолайы оьсдюрюле. Шону учун оланы иштагьландырмакъ муратда Абдулмуслим Мугьутдиновични сиптечилиги булан язбашгъы авлакъ ишлени вакътисинде запас частлар, ягъарлыкъ-майлав материаллар сатып алмакъ учун  300 минг манатны къадарында енгил 4,5 процентлик гьакъ салынып кредитлер берилежек.

Озокъда, бюджет маялар ва енгиллешдирилген пачалыкъ кредитлер, банк къуллукълар барысы да юрт хозяйство маллар оьс­дюрюв булан машгъул бола­гъанланы ва шолай да къоллавчуланы онгайы учун этилинегени англашыла. Артагъан талаплар булан байлавлу белгилеген борчланы толу кюйде яшавгъа чыгъармакъ учун гертиден де, ишлени машинлешдиривден кёп зат гьасил бола. Аграр тармакъда чалышагъанлар тийишли даражада техника булан таъмин этилинеми деген сорав тувулуна.

Оьтген йылны гьасиллерине гёре Дагъыстанны юрт хозяйство къуллукъчулары 1 миллиард манатгъа ювукъ харж этип, гьар тюрлю машинлер, агрегатлар, къураллар, запас частлар алгъан. Шо да алдагъы йыл булан тенг­лешдиргенде 65 процентге кёп харж этилингенин аянлашдыра.

Мухтарбий Къошманбетович гелтиреген далиллерине гёре алгъа салынгъан борчланы толу кюйде яшавгъа чыгъармакъ учун техникагъа 2030-нчу йыл болгъунча гьар йыл 2 миллиард манат харжламаса бажарылмай. Неге десегиз, алдагъы йылларда йимик, гьали де техниканы, запас частланы ва ягъарлыкъ-майлав материалланы багьалары юрт хозяйство продукциядан эсе, къоллавчулагъа хыйлы багьа олтура.

Сайламлы урлукълар гьазирлене

Оьсюмлюкчюлюк тармакъда не чачсанг, шону аларсан деген кюйде, сан янлы урлукъланы болдурув ва пайдаландырыв айрыча тергевню талап эте. Бизин булан дос тюгюл пачалыкълар билдирген экономика къысасланы шартларында тышдан гелтирилеген сан янлы урлукъланы орнунда ерли шартларда оьсдюреген къайдалагъа гёчмесек бажарылмай. Муна шо саялы да артдагъы йылларда сайламлы урлукъланы болдурув, емиш тереклени, юзюм борлаланы оьсдюрюв теренден ойлашмагъа борчлу эте.

Гюзлюк ва язлыкъ бир йыллыкъ оьсюмлюклени урлукъларын болдурувну къадары  2023-нчю йылда 3 минг тондан айлангъан. Тек шо да биздеги талаплагъа толу жавап бермей. Федерал аграр центрны Дагъыстанда иш гёреген илму-ахтарыв институтуну сиптечилиги булан урлукъланы базасын толумлашдырмакъ муратда  арадан оьтген бир йылны ичинде  бир минг алты юз тондан къолай оьлчевде  язлыкъланы ва гюзлюклени урлукълары Россияны  бизге хоншуда ерлешген регионларындан да гелтирилген ва тас этивлерсиз оьз болжалларында пайдаландырылгъан.

Демек, гележекде язлыкъ ва гюзлюк оьсюмлюклени урлукъларын  респуб-ликабызны шартларында болдурмакъ учун уллу борчлар белгиленегени де негьакъ тюгюл. Хасавюрт райондагъы «Семена Кавказа» деген ихтиярлары дазуландырылгъан акционер жамиятны башчысы Исакъ Исмайыловну гьаракаты булан бизин республикабызны юрт хозяйство къуллукъчуларыны талапларын гьисапгъа алып, сайламлы урлукъланы болдурув къурумлу кюйде салынгъан.

Уьстде де эсгерилген кюйде,  бизин республикабызда чалтикчилер къолда этеген натижалар йыл сайын артып тура. Мол тюшюмлер оьсдюрюв сайламлы урлукъланы пайдаландырывдан гьасил экени англашыла. Айтмагъа сюегенибиз, Къызлар районда «Кизлярагрокомплекс», «Гигант», «Сириус», «Мареновский» деген ихтиярлары дазуландырылгъан акционер жамиятланы ва шолай да «Риск» деген юрт хозяйство производство кооперативни гьаракаты булан 2023-нчю йылда ерли шартларда чалтикни 2 минг тонгъа ювукъ  сайламлы урлукълары болдурулгъан.

Жынслашдырыв тергевсюз къалмай

Дагъыстанда 4 миллиондан кёп къой ва эчки, 1 миллионгъа ювукъ тувар сакълана. Гьайванчылыкъ тармакъдан алынагъан продукцияны оьзюне токътай­гъан багьаларын тёбенлешдиривде жынслашдырыв ишлени даражасын артдырывдан, зооветеринар къуллукъларын камиллешдиривден, мугькам ем базасын болдурувдан кёп зат гьасил бола. Гьайванчылыкъ тармакъда эт, сют ва юн учун сакъланагъан къой малланы, туварны жынсларын камиллешдирив де тергевсюз къалмай.

2023-нчю йылда Россияны  юрт хозяйство министерлигини сиптеси булан оьтгерилген жынс­лы къойланы ва эчкилени ХХIII Бютюнроссия выставкасында рес­публикабызны гьайванчылыкъ булан машгъул болагъан предприятиелери ортакъчылыкъ этди ва лайыкълы савгъатлы ерлеге ес болду.

Дагъысын айтмагъанда, буссагьатгъы вакътиде бизин респуб­ликабызда 600 мингден де кёп эт учун  гьайванлар сакъланагъан ерлерде  100 мингден де кёп таналар емге тутулгъан. Шолай, сют ва эт учун жынслы гьайванлагъа къуллукъ этегенлеге пачалыкъны янындан гележекде де ломмай харжлар берилежегине шеклик этмеге болмайсан.

 

Къ. КЪАРАЕВ.

 

СУРАТДА: Абдулмуслим Абдулмуслимов коллегияны жыйынында 

Исакъ Исмайыловну савгъатлай.Автор чыгъаргъан сурат.