Элни, миллетни тарихи булан талигьин ясай ону къайратлы ва къагьруман кеслери деген токъташдырывну мен тюз ва гьакъыллы гёремен. Заманлар булан сыналгъан айтывну меселиндеги бу калималаны гьакълыгъына къаламдашыбыз Гебек Къонакъбиевни Дагъыстанны нарт уланы Россияны Игити Абдулгьаким Исмайыловгъа багъышлап язгъан китабын охуп чыкъгъанда мен дагъы да бек мюкюр болдум. 

Китап язылгъан оьзтёрече маънасы булан гёзге де арив тие, къолгъа алмагъа да тутумлу.  Дагъыстанлылар, айрокъда къумукълар Абдулгьаким агъавну къайратлы къысматын газетлердеги макъалалардан охуп яда эшитип бир къадар билегенине мен гьеч шекленмеймен. Амма Къарабудагъгент районда чыгъагъан газетни редактору Асадулла Гьажиев магъа берген китапны охуп къарагъан сонг, таза къумукъ табиаты булангъы Абдулгьаким агъавну оьмюр сюрген кюю, саламатлыгъы, сахаватлыгъы, чинкдеси, къагьруманлыкъ ону эр битимини оьзеги болгъанлыгъы магъа айрыча таъсир этди ва китапгъа сесленип макъала язмагъа илгьам да берди. Мен оьзюм къайсы китапны да жылты исбатлангъан кюйге де агьамият беремен. Эгер гьакъыллы кюйде исбарланса, жылтдагъы суратдан да бир къадар маъна чыгъарып боласан. Шо ягъындан алсакъ да, китапны ренкли жылты маънадан магьрюм тюгюл. Шондагъы гёрюнюшлени Игитибизни тёрде токътагъан сураты алай арив торлай. Китапны ичделик бетлерине гёчгюнче, шаир, журналист Гебек Къонакъбиевни оьзюню гьакъында да къысгъача сама маълумат берип оьтмекни оравлу гёрдюм. Ону мен гелишли ва жагь айланышлы улан гьисапда тезден таныйман. Миллет дагьниси булангъы ишлеге егилмеге эринмейген адам экенни кёплер биле. Г.Къонакъбиев макътавлу тарихи булангъы юртларыбызны гёрмеклилерини бириси Эндирейде 1961-нчи йыл 18-нчи февральда тувгъан. Орта билимлер береген мактапдан сонг бир башлап Дагъыстан юрт хозяйство институтну, артда буса Дагъыстан пачалыкъ университетни битдирген.  Яратывчулукъ иш булан яшлайын гьаваслангъан. 1999-нчу йыл «Айташ» деген ерли телевидениени ачгъан ва бугюнлеге ерли де шону башын тутуп чалышып тура. 2009-нчу йылдан берли «Ёлдаш» газетни оьз мухбири болуп да чалыша. Ол 15 тюрлю китапны, 3 пьесаны ва 200-ге ювукъ йырны автору да дюр. Россияны язывчуларыны ва журналистлерини
союзларыны члени. Дагъыстанны маданиятыны ат къазангъан къуллукъчусу. Жамият-халкъ фронтуну региондагъы штабыны актив членлерини бириси гьисапда да белгили. Сёзюмню узата туруп, булай да
къошар эдим: демек, Гебек шулай авур намусну тюбюне гирме тавакаллыкъ этмеге болгъаны да кёп
затны англата. Тийишли заманында берилме тюшеген савгъатдан узакъ заман негьакъ къуру къалып, шогъар гёре гюйсе де, сыр ва чул билдирмей туруп, арслан ругьлу батырыбызны къысматыны акътигин ахтарып айланып, гьакъыкъатны арагъа чыгъармагъа, шоллукъда миллет тарихибизге макътав ва абур юкъдурмакъ учун бек белсенип, гече-гюн дегенлей яллыкъ билмей язывлар этмеге ким буса да бажарып болагъан зат тюгюл,ёлдашлар. Ким не ойлашса да, Гебек шо ишни бютюн этип кютдю. Дагъы да бютюн болур эди, эгер ол гьали къолда бар чакъы маълуматлагъа асасланып, чебер исбарлавланы дагъы да
чомарт кюйде къоллап, «Тизив адамланы яшаву» деген йимик ирия чебер асар язса. Сонгунда, ким биле, шогъар уьюрленип, чебер кино чыгъарма имканлыкъ тувуп къалса да.
Тюзю, китапны гьалигисинде де чебер асар яратмагъа онгай береген «жавгьарлы» мюгьлетлер булан къужурлу маълуматлар аз тюгюл. Муна, китапны 7-нчи бетинде «Солдатны гёзьяшлары» деген бёлюкде Абдулгьаким фин урушларында яраланып госпитальда ятып, сав болуп чыкъгъанда фронтгъа къайтара бармагъа деп Ленинграддагъы вокзалда кёп халкъ булан
жыйылып токътагъанда макъамлар согъулуп, алашаракъ йыр-йыбав бола. Биревлер ортагъа чыгъып бийий. Бу арада къолтукъ таякълар булан «датий» этегенде йимик юрюп гелип,
бирев Абдулгьакимни къырыйында олтура.
 «Гьы, солдат! Сен жагьил гёрюнесен. Бийиме чыкъмагъа ярай…»  дей огъар Абдулгьаким, масхарагъа салып. О заман солдат, кюстюн бола. Магъа энниден сонг харс-бийив болмас, бир аягъым ёкъ. Агъач бут!.. Гёзлери сувланып гете. Бар эди сюйген къызым. Гьали мен кимге тарыкъман, – деп кантыллай… Абдулгьакимни огъар бек языгъы чыгъа. Ону гёнгюн алмагъа сююп, гьей Аллагьым, бу ерде айтажакъ ялгъаным саялы гечип къоярсан деп оюндан чыгъарып, Ивангъа оьзюню бир къардашы биринчи дюнья давунда эки аякъсыз уьйге гелгенин ва
лап арив къыз булан уьйленип, насипли яшав къургъанын къужурлу кюйде суратлап йибере. Шонда Иван бираз хошлана. Оьзю сав экенине шюкюрлюк этмеге башлагъанны Абдулгьакимге англата. Абдулгьаким, ону къысып къолун алып: «Дюр чю дагъы. Сен савсан, къалгъан затны эби табылар. Вёре, дагъы гёнгюл бузма, гёзьяшларынгны гишиге гёрсетме. Гьасси болма…» деп, ону къурдашыдай къучакълай. Сонг, поезд гелип, савболлашагъанда, ол Ивангъа сени ёлунг узакъ, уьйге етишгенче шулар булан хам-хум этерсен, – деп, огъар тушёнка банкаланы къоймай бере. Иван огъар баракалла билдире. «Билемисен, яшавумда сени йимик асил адамлар къаршылашса, мени къысматым гьеч къыйынлы болмас», – дей Иван. Поездге халкъ юклене, алгъа тербене. Абдулгьаким ёлда. Шонда ол тюшюнде Иван вагонну артындан чаба туруп гелегенни гёре. Иван бугъар багъып: «… сиз оьртенге тюше турасыз! Мен сени къутгъармагъа гелемен…» дей. Шонда Абдулгьаким уяна. Аз да къалмай уллу ала-пелекет тюше. Немислени самолётлары составны бомбалап паралай… Сонг сав къалгъанлар яяв юрюй, фронт бар
якъгъа багъып ёлда кёп инжинелер, не де гёрелер. Бир гюн булагъа яралангъанланы элтеген бир нече машин къаршылаша. Капитан шоланы элтеген майор булан къайтывда оьзлени
алагъан кюйню этмекни гьакъында сёйлеп турагъан арада Абдулгьаким машинлерде олтургъан, ятгъан яралылагъа гёз къаратмагъа башлай. Шонда бети-башы дегенлей марли булан байлангъан бирев: яяв бара турасыз уллу къыргъынгъа… дей гьаран тавуш булан. Аридеги машинден: – Сен Абдулгьаким сама тюгюлмисен? – деген тавушну эшитгенде, Абдулгьаким
биразгъа манг болуп къала. Эс табып, тез огъар жавап къайтара. Абдулгьаким алгъа тербенген шо машинни артындан чаба. «Сен мени танып да битмейсендир. Бир керен биз Яхсайдан сизге концерт бермеге гелгенде, сени шонда гёрюп билемен», – деген тавушну эшите. Колонна чалт гьайдап гетгенде де оьзю бек сагъынгъан къумукъ тилни сеси Абдулгьакимни
къулакъларына бир гьавур заман чалынып тургъан. Шонда тувгъан ери ону къайтара гёз алдына геле. Бир керен 8-нчи армия токътагъан ерге Москвадан йыравлар солдатлагъа концерт
гёрсетмеге геле. Олагъа деп агъачны арасында нечик буса да сагьна йимик ер къурашдырыла. Йыравлар солдатланы гёнгюн ачар йимик йырланы, макъамланы чала. Концерт битмеге
ювукъ болгъанда солдатланы бирлери оьзлюгюнден ортагъа чыгъып бийию де йиберелер. Шо меселде арадан аз да гетмей, баягъы, бизин бийив кюй согъула. Шону эшитгенде кавланып, Абдулгьаким билеклерин яйып, гётерип алып салып гелип бийип йибере. Жыйылгъанлар, къурчу къанып, гючлю харс гётериле. Бу арада ол оьзю булан акъ къувдай болуп
сюйгени Мариям бийийгенде йимик сагъына. О гьис ону ругьун бирденбир къурчландыра. Концертге тикленип къарап турагъан армияны айтылгъан командири В.И.Чуйков, офицерлеге: – Къаркъарасы мазаллы буса да, не арив айланып бийий бу улан. 
Кимдир ол? Ону командири кимдир? – деп сорай.
– Ол, кавказлы, Исмаилов. Мени
разведчиклеримни бириси, – дей
И.А.Макаренко.
– Гьа, гьали билдим. Ол штабны
къаравулу эди. Ону мунда чакъырыгъыз, – деп бувара Чуйков.
Абдулгьаким ону булан къол алып, къол берип саламлаша, сораша.
– Муна къоччакъ! – дей генерал, ону бийийгенде къыйшайгъан медалларын тюзлей туруп ва огъар айрыча
баракалла билдире. Абдулгьаким де оьзюню разилигин билдире ва генералгъа оьзю Берлинни алгъанда да шолай бийиме токъташгъанны англата.
Абдулгьаким давда гёргенакъубаланы суратлай туруп,кёп къужурлу агьвалатлар,къыргъын урушланы мюгьлетлери,оьзю булан асгерде дав этгенлени
хыйлылары титиремей ябушуп оьлген кюйлер гёзден гечириле. Шолай мюгьлетлени бирдагъы бириси магъа
терен таъсир этди. Гезикли ябушув башлангъынча, ол ёкъ ерден бир улан булан таныш бола. Ол да къоччакъ хасиятлы улан экенни билгенде ва ону
тилин рагьат англайгъанын гёргенде, Абдулгьаким Абдулла деген янгы къурдашын оьзюню жандашы йимик
къабул эте.
«Сен чи мени тюрк тамурлу баба
къардашымсан. Энниден сонг сен
мени булан болажакъсан», – дей
огъар Абдулгьаким. «Сен де мени
жандашымсан! Мен де сенден сав
чакъы айырылмасман», – дей къазакъ.

Тек нетесен, бир гьужумну вакътисинде бираз аридеги къазакъ бомба
партланып пара-пара болгъанны гёргенде Абдулгьаким бек яман гьалгъа
тарый. Чабып барып:
– Гьай къазакъ къардашым Абдулла! Сен менден айрылмасман деген
эдинг, оьзюнг буса мени къоюп гетдинг, – деп бек бузула, аччы гёзьяшлар тёгюп талчыгъа.
Мунда гёрюнюп тура Абдулгьаким эжел тарихибизни, къардаш къавумлар кимлер экенни англайгъан
жигерли ва за-а-лим адам болгъаны.
Бу ва дагъы да оьзге далиллер ва мисаллар ол халкъыбызны гертиден де
генг ва деврен уланы болгъанны инчеден исбатлай.
Сонг дагъы да, Абдулгьаким къагьруман генералгъа берген сёзюнде табылгъан. Берлинде болгъан. Фашистлени «инын» дагъытгъанланы бириси
– ол. Гитлерни кабинетине гирген.
Рейхстагны такъа-башларыны бирисине Уьстюнлюкню байрагъын башлап орнатгъан уьч къоччакъны бириси де ол эди. Тамаша тюгюлмю ол
Гитлерни иш ожагъындан табып къара гён китилни ва этиклени гийип,
Рейхстагны беклик пусхунунда есир
этген генерал савгъатгъа берген алтын сагьатны тагъып къайтгъаны.
Бу да чы – тарих даражада агьамият
ва маъна бермеге ярайгъан кюйдеги
агьвалат. Бу тайпа мисаллар ва далиллер Абдулгьакимни оьмюр ва дав
ёлларында бир тюгюл, кёп болгъан.
Шоланы чебер язывну ва исбатлавланы гючю булан эшип суратласа, бир
тизив адабият асар-роман яратмагъа
бажарылажакъ эди деп эсиме геле.
Ана тилде язгъанындан къайры, Гебек Арзулумович китапны орусчагъа
таржума этгенини бирдагъы да такрарлап айтаман, кёп уллу агьамияты
бар. Неге тюгюл, шонда Абдулгьаким
давда къурдаш болгъан кёп-кёп миллетлени вакиллерини атлары тутула,
олар булангъы арив аралыкълар суратлана. О замангъы дослукъну, бирликни сигьрулу гючю китапны гьар
ич бёлюгюнде нече де арив сезиле. О
бирдагъы да яш наслугъа тюгесинмес
уьлгю де дюр, дарс да дюр.
Гьасиликалам, Игитибизни эллеге
малим этмек учун тёкген къыйнынг
саялы, шоллукъда миллетибизни
яшавлукъ бетлерине сый юкъдурагъан сагьифаны къошгъанынг саялы
сагъа макътав да, алгъыш да тийишли, Гебек!
Сёзюмню тамамлай туруп, заманланы ва гьалланы чарына тутулуп
биленген къол къаламынг, яшавну
ярлыкъларына чыдап чыныкъгъан
бой къаламынг къажымасын, къайратлы Къонакъбиев, демеге сюемен!

Абдулла Залимханов,

Дагъыстанны маданиятыны ат

къазангъан къуллукъчусу.