Бизин заманда Дагъыстанны гьалиги тахшагьары Магьачкъаладан (Анжикъаладан) ону алдагъы тахшагьары Буйнакскиге (Темир-хан-Шурагъа) сапар чыкъма сюегенлер учун уьч тюрлю ёл бар. Биринчиси Ленингент юртдан таба, Атлыбоюн айланмалардан да оьтюп «Уллусув» авлакъны бою булан. Экинчиси де тахшагьардан Талги юртгъа багъып, акъташлы къаяланы тюбю булан гене де «Уллусув» авлакълагъа чыгъып ёлун узатмакъдыр. Уьчюнчюсю буса Къоркъмаскъала юртдан оьтюп, сол янгъа бурулуп, Шура оьзенни ягъасы булан эсги Торкъалиге, «Сарихум» къайыр тёбеге, ондан да оьтюп, бырынгъы Къапчыгъайгъа тюз болмакъ. Шура оьзенни сол ягъына чыкъгъан сонг темир ёлну бою булан тюз барып турса, бырынгъы Капир-Къумукъ юртгъа, ондан сонг да Буйнакск шагьаргъа гирип къалма бажарыла.
Бу макъаламны башламакъны аслу себеби, маънасы да, Атлыбоюн айланманы айланасындагъы гьайран гёзел гёрюнюшлени, тарихи агьвалатланы, оланы гьакъында эшитген-гёргенлеримни сизге де айтып билдирмек болуп токътады. Гертиден де, бу эки де тахшагьарланы арасында 44 чакъырымдан артыкъ ёл болмаса да, башлап ишленгени 1864–1869-нчу йыллагъа, орус пачалыкъны императору Михаил Николаевични заманына рас геле. Айланмаланы Атлыбоюн юртгъа бурулгъан бетинде шону исбат этеген язывлары булангъы эсделик белги де салынгъан.
Атлыбоюн айланманы айланч-къуйланч ёлу булан оьрге гётерилген сайын, оьзюнгню дюньянг бирден уллу ва генг болагъандай, юрегинг енгил ва эркин тыныш алагъандай, гёзлеринг нюрден-ярыкъдан толагъандай гьис этесен.
Бу бойдагъы ёммакълардагъы аждагьаланы гесилген башларына парх береген, биринден-бири оьрде болуп эретургъан, ялан таш къаяланы, яшыл махмардай болуп яйылышып оьсеген эмен, гюйрюч, чинар ва башгъа тюрлю тереклери, емиш уьлкюлери булангъы агъачлыкъланы гьайран аривлюгю, дюньяланы унутдуруп, оьзлени къучагъына тартып алагъандай.
Атлыбоюн айланманы айланасында тезден берли айтыла гелген булай бир сигьрулу ёммакъ эсимде къалгъан. Бырынгъы заманларда бу ерлерде яшавлукъ этеген зор уллу къалипдеги аждагьалар ювукъ арадагъы халкъланы гёзюн ачма къоймай болгъанлар. Таз-за инжинип турагъан халкъланы тилевюне гёре, денгизни ичинден бир нарт чыгъып, Торкъали юртну ювугъунда Шура оьзенни тик бетинде де олтуруп, чарыкъларын чечип ичиндеги къайырны шонда тёгюп бошатгъан дейлер. Шолайлыкъда, ер юзюндеги инг де уллуларындан саналагъан «Сарихум» деген къайыр тёбе тувулунгъан. Нарт белине тагъылгъан къылычын да сувуруп, зулмучу аждагьалар булан ябушма гирише. Биринчи селпип ургъаны булан, ол аждагьаны да башын гесе, ол ятгъан таш къаяны да эки яра. Шо ябушувда яралангъан аждагьалар «Аждагьа къолтукъгъа» сюйкелип барып ажжал таба болгъанлар. Эки якъдагъы таш къаялар Атлыбоюн айланмадан оьтюп барагъан ёлавчулагъа оьлген аждагьаланы башларына нече де арив парх бере…
Бизин гьайран гёзел ва ажайып табиаты булангъы элибизде булай къужурлу ерлер, ким-кимни де сукъландырар йимик байлыкълар нечакъы сюйсенг де бар.
Казим КАЗИМОВ.
