Хасавюрт район муниципал къурулувланы инг де уллусу десем, хата болмасман. Мунда 71 билим берив идара бар. Шолардан – 54-вю школа, 1-интернат, 15-яшлар баву ва бири – къошум билим береген яшланы яратывчулукъ уью.

Артдагъы 5-6 йылны ичинде районда янгы школалар къурулду, шолай да 20-гъа ювукъ школа мукъаятлы ярашдырылды. Къурулуш ишлер давам этиле. Хасавюрт районну билим берив управлениесини ёлбашчысы Къырымсолтан Къабардиев айтагъан кюйде, гележек 2 йылны ичинде дагъы да 10-гъа ювукъ янгы школа ишге салынажакъ.

– Биринчи сентябрде Хамавюртда 502 яшгъа ери булангъы 3 къабат школа ачылды,– дей ол. –Шо шатлы агьвалатгъа гелгенлер гьалиги школалар мукъаятлы кюйде къурулагъан­гъа бек тамашалыкъ этди. Шоларда яшлар толу билим алсын учун бары да имканлыкълар яратылгъан. Арив ясандырылгъан кабинетлер, бай китапхана, ашхана, медицина къуллукъчулагъа, гьатта тиш докторну кабинетлерине ерли, сакъат ва савлугъу осал яшлагъа 2-3-нчю къабатлагъа минме сюйсе де, лифтлер иш гёре. Абзарда 2-3 спорт майданча, чакъ бузулса школаны ичинде уллу спорт зал, тюрлю-тюрлю кружоклар юрютме болагъан устаханалар бар. Шоларда яшлар оьзлер сайлап, сюеген иши булан машгъул болма бола.

Ол айтагъан кюйде, артда къурулагъан школаларда янгы-янгы затлар къошула ва бары да гьисапгъа алына. Йылны ахырына ерли район­да дагъы да 2 школа къурулуп битежек. Сивухда 602 ва Солнечное юртда буса 804 яшгъа ери булангъы школаларда ахырынчы ишлер юрюлюп тура.

Пятилетка ва Советское юртларда да школалар къурула. Мен огъар Советское юртдагъы адамланы разисизлиги гьакъда да сорадым. Ол англатгъан кюйде, юртда федерал проектге гирген ва 200 яшгъа ери булангъы школа къурулма башлангъан. Юртлулар шо школа оьзлени яшларына азлыкъ этежек деп ойлашалар ва разисизлигин билдирген. Юртдагъы школа чагъын­дагъы яшланы санаву буса 250-ден бираз артыкъ.

– Бизин районда йимик билим беривге тергев башгъа ерлерде аздыр деп эсиме геле, – дей Къырымсолтан Арсланович, этилеген ишлени гьа­къын­да айта туруп. – «100 школа» деген программагъа гёре районда йигирмагъа ювукъ школа янгыртылды. Бизге берилеген акъчалагъа бажарывлу адамлар оьзлени харжларын да къошуп, шонча школаны ярашдырма бажарылды. Шо программа бар чакъы, яшлагъа билим алмакъ учун имканлыкълар яратылып туражакъ. Мунда район ва юрт башчыланы гьаракаты кёп ишни алгъа юрюте. Районну алдагъы башчысы Жамболат Салавовну ишин гьалиги башчы Арсланбек Абдулмажитович де давам эте.

Ону сёзлерине гёре, гележекде къурулажакъ 200-604 яшгъа ери булангъы 6 школагъа да документлер гьазирленген.

Биз янгыз билим беривню ва школаланы гьакъында лакъыр этип къоймадыкъ. Яшлар бавлагъа да чыкъдыкъ. Районда 3-7 йылланы ичиндеги 15 минг яш бар, шоланы яшлар бавларда ерлер булан таъмин этив 20 процентлеге де етишмей. Артдагъы йылларда районда 6 яшлар баву къурулгъан.

– Билим беривге тергев этип, тарбияны унутуп къоймайбыз, –дей ол лакъырны давам эте туруп. – Билим берив ва тарбия – бир арбаны тартагъан эки ат йимик. Эгер де бириси акъсакъласа, башгъасына гюч бола. Мен совет девюрде охугъанман. Гертисин айтма герек, яшларда алдагъы тарбия ёкъ. Шону учундур мен школаланы директорларына ата-ана комитетлени жыйын­ларында шо масъа­лаланы даим гётере турма герекни айтаман. Яш тарбияны башлап уьйде, сонг яшлар бавунда алып, школада давам этме герек. Шу масъаланы чечивде школаны, дагъы да чечип айтсакъ, муаллимлени де жаваплыгъы бар. Озокъда, гьал федерал оьлчевде тергеле ва гьар йыл дегенлей янгылыкълар къошула. Совет девюрню яхшы амаллары ва тарбия ёллары къайтарылып гелегени де сююндюре. Биз де яшланы юртлардагъы абурлу ва сыйлы адамлар, Ватанын якълайгъанлар булан ёлугъувларын оьтгеребиз. Артдагъы йылны ичинде буса Украина бойда хас асгер гьаракатда ортакъчылыкъ этегенлер булангъы ёлугъувлар адатланып къалгъан. Яшланы патриот ругьда тарбиялавгъа тергев артгъаны да сююндюре.

Муаллимге абур-сый тийишли

Россияны Президенти В. Пу­тинни Указы булан 2023-нчю йыл Муаллимни ва насигьатчыны йылы деп белгиленген. Озокъда, бир йимик даражада ишлей буса да, шагьардагъы ва юртлардагъы муаллимлени алапалары башгъа-башгъа экени де янгылыкъ тюгюл. Артдагъы заманда шоланы тенг­лешдиривге къарала. Охуп-язып билмейген яшны оьр охув ожакълагъа тюшюп болардай даражагъа етишдирген муаллимге абур да, сый да тийишли. Тек билим беривню  де, айрокъда тарбияны муаллимге саллап къойса, шо дурус тюгюл. «Тарбия­лагъыз ва билим беригиз, шону учун сизге алапа бере», – деп юрюйген ата-ана да тюз этмей. Гьар ата-анагъа да башлап оьзлени авлетини гьакъында ойлашма герек.

– Артдагъы муаллимлени август генгешинде охув ожакъланы 5-нчи класдан тутуп 5 гюн охуйгъан кюйде этме ихтияр берилди, бизин районда да шолай этилежек,– дей Къырымсолтан Арсланович.–Шо англашына, яшлагъа оьзлер сюеген иш булан доланма, къошум билим алма заман бериле. Шолар бош гюнлерин пайдалы къоллармы? Муна сорав.

Муаллимлеге ишлерин ва дарс береген къайдаларын алышдырма тюшежек. Шогъар гёре биз гёрсетивлер де аларбыз. Заман гёрсетер. Тек бары да дарсланы муаллимлери етишмейгени де ишлени артгъа тебермек бар. Районда 3167 муаллим бар, шоларда 2870-вю школаларда, 260-ву яшлар бавларда, къалгъанлары къошум билим беривде ишлейлер.  Бизге ингилис, физика ва математика дарсланы муаллимлери етишмей.  «Земский учитель» деген программагъа гёре гелегенлер де масъаланы чечмей.

Йыл сайын охувчу яшланы санаву арта. 2023-2024-нчю охув йылда алдагъы йыл булан тенглешдиргенде 600 яш къошулду ва яшланы санаву 29 мингге етишди. Бу янгы охув йылны башындан тутуп, яшны негер гьаваслыгъы бар, буса, шо ёлда билим беривге тергев артажакъ. Гьар хамисгюн 6-11 класдагъыланы арасында къошум билим берив дарслар юрюлежек.

Бирдагъы янын айтсакъ, яшланы ял алывуна да тергев артажакъ. Оьтген охув йылда лагерлерде ял алгъан ва савлугъун беклешдирген яшланы санаву 1200-ге етишди. Шо санав йыл сайын артажакъгъа инанаман.

ЕГЭ яшланы гьали де «егеми»?

Бирикген пачалыкъ экзаменлени (ЕГЭ) гьакъында сёйленмеген сёз де къалмагъан. Адамланы кёбюсю шогъар къаршы, бирлери рази.  Тек, гертиден де, билими бар яшлар, тахшагьарланы выпускник­лерине тенг болуп, сайламлы оьр охув ожакълагъа тюшме болагъаны яхшы. Кёбюсю охув ожакълар ЕГЭ-лени натижаларына шеклик эте ва оьзлерде тергев экзаменлер де юрюте. Шеклик этме себеплер де болмай къалмагъан.

– Кёбюсю ата-аналар ЕГЭ-ден тартына деп, яшларын тогъузунчу класдан тайдыра, мен шолай этмежек эдим, неге тюгюл орта охугъан яш шо экзаменлени сан да этмей берме бола, – дей Къ.Къабардиев.– Оьтген охув йылда  школаланы педагогика советлерини токъташдырывларына гёре, 2405 тогъузунчу ва 297 он биринчи класланы охувчуларына пачалыкъ экзаменге гирме изну берилди.

11-нчи класланы охувчулары 10 дарсдан экзамен берди, яшланы кёбюсю биология, химия ва общест­во­знание дарсланы сайладылар.

Натижалагъа къарагъанда, математика дарсланы даражасы яхшы тюгюл. 20 яш шо дарсдан экзаман берип болмады ва аттестат алмады.

28 охувчу билим беривде етишген уьстюнлюклери учун школаны алтын медаллагъа битдирди. Шо буса яшланы 10 проценти бола. Янгыз Яхсайдагъы 1 номерли школаны охувчуларыны 7-вю «алтын медальгъа» битдилер.

Тогъузунчу класны битдирген 2405 яшны 2183-вю аттестат алды. Шолардан 155 яшныки — «къызыл» аттестатлар. 222 яш буса 3 дарсдан «экилер» алдылар. Бу бизин талчыкъдырмай тюгюл, къайда буса да бир ерде хатабыз бар, етишип ва толу билим берип болмай турабыз.

Шогъар да къарамай бизин охувчулар муниципал ва респуб­лика оьлчевдеги олимпиадаларда ортакъчылыкъ эте ва гёрмекли натижалагъа етише.

Къырымсолтан Арсланович айтагъан кюйде, яшлар булан ЕГЭ ва 9-чуда пачалыкъ экзаменлеге гьазирлик сав йыл юрюлюп де тура, йылда 2-3 керен тергев экзаменлер де бола. Шу кемчиликни уьстюнде ишлеме тюшежегин айта туруп, пагьмулу яшлар булангъы ишлер толу кюйде юрюлмейгенни де эсгерди.

– Пагьмулу яшлар булангъы ишлерибиз осал, шо иш толу юрюлмей, олар булан айрыча ва жаваплы кюйде ишлесек пайдалы болар деп эсиме геле – дей ол. –Оьтген охув йылда яшлар олимпиадаларда 38 савгъатлы ер алдылар. Охувчуланы уьстюнлюклери – насигьатчыланы къастлы ишини натижалары. Шо санав дагъы да артыкъ болма герек.

Школалар янгы китаплар булан таъмин этиле

Артдагъы йылларда яшланы китаплар булан таъмин этив масъа­лалар гётериле. Кёп йылланы ичинде школаларда 10-20 йыл алда чыкъгъан китаплар булан дарслар берилип турду. Бир йылларда чы бир китапны тюрлю-тюрлю издательстволар чыгъарып, ортакъ программа язылмай, яшланы билим алывуна кёп четимликлер болду.

Китапланы къытлыгъы шоланы базарлардан алма борчлу эте эди. Ата-аналаны разисизлиги де англашына, школаларда болма герекли китаплар базарларда сатыла буса, гьал айтардай яхшы тюгюл. Къайда буса да бир ерден йырылгъан иш, савдюгерчилеге хайыр гелтирип турду.  Шолай гьал буссагьатда да сакъланагъаны гьакъда тюрлю-тюр­лю яшавлукъ сетлерде язылып чыгъа.

– Тезде биз янгы китаплар алажакъбыз, – дей Къ. Къабардиев.– 10–11-нчи класлар учун «Россияны тарихи» ва «Бютюндюнья (Всеобщая) тарих» деген китаплар гьазир экени гьакъда айтылды. Шоларда Россияны 1914-нчю йылдан бугюнлеге ерлиги тарихи ёлу язылгъан. Айрыча бёлюк булан хас асгер гьаракаты гьакъда да язылгъан. Шо дав агьвалатларда ортакъчылыкъ этген ва тенгсиз игитлик гёрсетген бизин якълы Россияны Игити  Нюрмагьаммат Гьажимагьамматовну гьакъында айрыча язылгъан.

Украина бойда юрюлеген хас асгер гьаракатны гьакъында сёз чыкъгъанда, бираз алда Къырымсолтан Къабардиев Запорожьеге барып гелгенни де эсгерме сюемен. Ол шонда районну башчысыны тапшурувуна гёре, педагоглар жыйгъан рагьмулукъ кёмекни алып баргъан эди. Хасавюрт бойдан баргъанлар булан да ёлукъгъан ва савгъатланы тапшургъан.

Бу ерде бирдагъы затны гьакъын­да да айтма сюемен. Россиягъа янгы къошулгъан областларда дарслар берме адам ёкъда, Хасавюрт райондан барма сюеген педагоглар кёп болгъан. Запорож областны Михайловск районуну Пришиб юртуна математика дарсланы берме баргъан Тукита школаны директору Робинзон Мухтарович Будунов бир ай ишлегендокъ, ону школаны директору этип белгилеген. Асгерге чакъырылгъанланы арасындагъы Муцалавулдагъы 2 номерли школаны физика дарсларын береген Расул Насухов хас асгер гьаракатда ортакъчылыкъ этегени де йылгъа ювукъ бола.

Къайсы билим берив къурум да, яшланы, оланы ата-аналарыны ва муаллимлени гьаракаты ёлугъагъан идара гьисаплана. Гьар ерде де шо ёлугъувлар пайдалы болсун учун гьаракат артма герек. Хасавюрт районда да иш шолай салынгъан. Мен де муаллимлеге къыйынлы ва тарыкълы ишинде чыдамлыкъ, уьстюнлюк ёрайман ва йылдан йыл ишин яхшылашдырып, гёрмекли натижалагъа етишмекни ёрайман.

 

Гебек КЪОНАКЪБИЕВ.