Акъай Акъаевни 90 йыллыгъына
Белгили къумукъ шаир Акъай Акъаевни (1933–2000-нчи йыллар) яратывчулугъу тюрлю ренкли ва генг агъымлы. 1973-нчю йылда биринчи «Асхар тав» деген китабы басмадан чыгъып, ону шаирлик пагьмусу билинди, къумукъ арада танывлу шаир болду.
Акъай Акъаев 1933-нчю йылда Дагъыстанны инг де бырынгъы юртларындан бири Къапчыгъайда тувгъан. Онда башлапгъы билим алгъан. Орта билимге буса, интернатда туруп охуп, Къазанышда ес болгъан. Сонг Дагъыстан пачалыкъ университетни филология факультетин битдирген.
Загьмат яшавун башлап, тюрлю жаваплы къуллукъларда ишлеген. Агъачавулдагъы сегиз класлыкъ школаны директору, «Коммунизм шавласы» деген Буйнакск районну газетини редакторуну заместители, радиону къумукъ бёлюгюню редактору, Дагъыстан охув-педагогика издательствону редактору болуп чалышгъан. Узакъ йылланы боюнда, 1980-нчи йылдан тутуп, лап оьмюрюню ахырына ерли, А. Акъаев яшлар учун чыгъагъан «Къарчыгъа» журналны ишин гёрмекли даражалагъа етишдирген.
Акъай Акъаевни бай шаирлик варислиги тюрлю жанрланы, агъымланы къуршай, къумукъ, савлай дагъыстан адабиятны оьсювюн сездире. Хыйлы йыллар «Къарчыгъа» журналны башын тутуп, А. Акъаев кёп санавда гиччипавлардан оьрюм чагъындагъы яшлагъа ерли тизив асарлар багъышлагъан. Яратывчулугъуну баш вакътисинден тутуп, шаир яшавда ёлугъагъан тюрлю кемчиликлени, бир-бир гьаким тайпаланы къыйыв-сузлугъун танкъыт этип, оьзюн сатираны устасы гьисапда да танытгъан.
Шаир оьзю яшагъан ва чалышгъан девюрге хас адабият агъымлагъа бойсынып яза гелген. Ону шаирлик оьсювю арт-артындан чыкъгъан «Ерни йыры» (1977), «Заман гелди» (1984), «Очар» (1988), «Гюн чыкъды» (1994) деген китапларында арив сезиле. Шо себепден оьзюню девюрюнде язгъан М. Атабаев, А-К. Залимханов, Бадрутдин, А. Жачаев, Ш-Х. Алишева ва хыйлы оьзгелер йимик, ол тийишли тергев берип ата элини, ана топурагъыны табиатын арив накъышлама бажаргъан. А. Акъаевни яш адамланы инче гьислерин, сюювюн суратлайгъан шиърулары да пагьмулу кюйде язылгъан, охувчуланы сюювюн артдыргъан.
Озокъда, Акъай Акъаевни эркин тармакълы, терен маъналы бай варислигин бир макъалада къуршап алма бираз четим болур. Шо себепден бу гезик биз ону яратывчулугъуну бир тармагъы – Къумукъну къысматына, милли масъаласына байлавлу асарлары булан дазуланмакъны тийишли гёрдюк.
А. Акъаевни адабиятдагъы биринчи абатларындан берли ону ата юртуна айрыча исси янашыву ачыкъ билине. «Ата юрт. О эсден тайып ярайгъан затмы?!» – деген бу токъташдырыв яш шаирни яратывчулукъ программасы болуп токътады. Шо да себепсиз тюгюл эди. Бирин эсгерсек, 1970-нчи йылда ер тербенив болуп, Къапчыгъай Торкъали булан бирге бузулуп, дагъы тургъузулмай къалды.
Тюзюн айтса, 70-нчи йыллардан тутуп, ата юртуна шиърулар багъышламагъан къумукъ шаирлер ёкъдур. Тек А. Акъаевни шиърулары, шо къайгъылы агьвалат себепли буса ярай, айрыча терен гьисли, ойлу, насигьатлы чалына. Неге тюгюл де, ата юртну келпети къумукъ эдеп-къылыкълагъа, бырындан гелеген адат ёллагъа, макътавлу мердешлеге байлана. Гьасиликалам, умуми алгъанда А. Акъаевни асарларында ата юрт халкъны ругь байлыгъыны оьзеги болуп токътай.
Сонг да, шаир юрту булан дазуланмай, ону айланасын къуршагъан ерлени, Хожатавну, Айсул-Агьмат къаланы ва оьзгелерин алгъышлап язып, жанландырып, ана топуракъны агьамиятын гёрсетме уруна, элини игитлик тарихи булан оьктем бола. Къысгъартып айтсакъ, шо вакътисинден тутуп, А. Акъаевни асарларында милли эсни уянывуну учгъунлары билине башланды. «Эл китабы» деген асарында шаир къумукъланы игит уланларына, оланы арасында Айгъазиге, Аманхоргъа, Йырчы Къазакъгъа, У. Буйнакскийге, З. Батырмурзаевгъа, макътав эте, халкъны къыйынлы гюнюнде жанын аямай, огъар къуллукъ этгенине ургъу салып яза.
А. Акъаевни «Ханкёпюр» деген шиърусу къайгъылы агьвалат булан байлавлу. Совет девюрде Къазанышдагъы «Ханкёпюрню» буза тура деп эшитип, шо ишни алдын алмакъ учун онда Акъай ювугъу Салав Алиев булан баргъан болгъан. Шаир оьзюню шиърусунда бу кёпюрню халкъ учун сыйлылыгъы гьакъда яза. Кёпюр миллетни тарихи къысматын байлайгъанын эсгере ва миллетни ата-бабалардан къалгъан маданият варислигини бир аламаты экенни токъташдыра.
Миллетни тарихи эсине ону «Къапчыгъай», «Кюрчю ташлар» деген поэмалары да багъышлана ва шо къайдада сонггъу вакътиде «Алкъылыч», «Къура батыр» дейгенлери де язылгъан. Автор бу асарларда элини тарихини бырынгъы сагьифаларын суратлай, игитлик, эдеп-къылыкъ мердешлерине макътав эте.
Озокъда, совет девюрде ата ягъыны, ана топурагъыны гьакъында булай яза гелген А. Акъаевни яратывчулугъуна 1980-нчи йылланы экинчи яртысында башлангъан янгыртып къурув бек арив ярашып къала (1984-нчю йылда чыкъгъан китабына «Заман гелди» деп ат тагъылгъанлыкъ да тегин тюгюлдюр).
Жамият яшавда сезиле турагъан эркинликлеге бойсынып, гьар ким оьзюн къыйнайгъанны айтма имканлыкъ ачылгъанны билип, шаир Къумукъну къысматына тергевюн артдырды, къумукъ масъалаларына чомула башлады. Бу вакътиде А. Акъаев къумукълар хазар, къыпчакъ къавумлардан баш алагъанын эсгерип, халкъыны терен тарихи тамурлары барлыгъын уллу оьктемлик булан эсгере.
Сонг да, янгыртылып язылгъан «Ханкёпюр» деген шиърусунда шаир совет девюрде сёгюле гелген бий тайпалагъа янгы янашывун билдире. Ханкёпюрню бузагъанлар, нетесиз онча къайгъырып, бу чу вагьши ханлар къургъан кёпюр деп, оьзлени этеген ишин тюз гёрсетме къарайлар. Амма шаир шогъар къаршы чыгъып, ханлар-бийлер бир кекелден гесилмеген болгъанын, гьатта халкъны гьайында болуп, кёпюрню къургъанына тюшюндюрме къаст эте. Ол язагъан кюйде, шо тайпалар
Элде кёпюр салгъанлар,
Элде ашлыкъ чачгъанлар,
Эл учун этек чалгъанлар,
Явлар гелсе янчгъанлар.
А. Акъаев биринчилерден болуп къагьрулу сталин девюрюнде сюргюнге йиберилип ёкъ этилген къумукъланы эревюллю эрлерини, масала Абусупиянны, Ж. Къоркъмасовну къайгъылы къысматларын суратлай. Ва бу ёлда шо вакътиги къыйывсузлукъланы да башын ача. Къоркъмасовгъа багъышлангъан «Гьалаллыкъ» деген шиърусунда айтыла:
Асарны игити не учун «азап аякъ ичгенин», шаир чебер сёзню гючю булан белгилей. Шогъар себеп Ж. Къоркъмасовну «гьалаллыгъы» «анасыны сютюне», «атасыны бёркюне», «ата юртгъа, Къумукъ тюзге, Дагъыстангъа».
Халкъындан, элинден жанын аямагъан игитлер бар туруп, шаир олардан уьлгю алма чакъыра. Шо гьакъда «Очар» деген китапда чыкъгъан «Шаир» деген шиъруда арив айтылгъан:
Ярахсызлар яла япма
Сюйселер халкъгъа, элге,
Халкъы учун, эли учун
Шаир чыгъа дуэлге.
Шаирлик ёлуна къайтсакъ, бу девюрде А. Акъаевни яратывчулугъу бирден-бир гючлене ва чечеклене. Мекенлешдирип айтсакъ, янгыз ватандашлыкъ лирикасы тюгюл, гьатта табиат ва сююв лирикасы ва дагъы да ойлу шиърулары, сатирасы айрокъда чебер, накъышлы, охувчугъа таъсирли ва маъналы болуп чалынды.
А. Акъаев шо девюрде халкъы булан бир болуп, ону къайгъысын-дертин сезип, Къумукъну, Къумукътюзню авур къысматына терен тюшюнюп, ону гьалын чебер, шаирлик сёз булан тындырыкълы суратлама бажарды. Язгъанларында А. Акъаевни хатыны бир аламатлыгъы билине: шаир масъалалар булан битип къалмай, олар къачан буса да чечилежекге, тюзлюк уьст болажакъгъа инанып яза. Шогъар охувчуну да инандыра.
А. Акъаев халкъы булан болуп, митинглерде чыгъып сёйлеп, тёлелерде ятып, жамият яшавда актив ортакъчылыкъ этмеги, ону яратывчулугъуна илгьам бергени гёрюне.
Сонг буса миллетини къайгъылары тынч чечилмежеги билине башлангъанда, А. Акъаевни лирикасы терен ойлу тюсге айлана.
Поэзиягъа гелгенде, ону таъсири оьзтёрече экенни билме тюше. Ой, къайгъы ону таъсирин артдырагъан гезиклер бола. А. Акъаевни шиърулары да шолай. Мисал учун,«Ерлени ярып яшыл от гётерилип геле…» деген асарында шаир булай натижагъа геле:
Ана топурагъыбыз, Ата тёрюбюз,
Сиз гёргенни гёрюбюз:
Язбашынгда яйнадыкъ,
Гюзюнг гелди – къувнадыкъ;
Къышынга бел бувгъанбыз,
Сени учун тувгъанбыз.
Оьзденлеге ошарбыз –
Сизин учун яшарбыз.
Бу асардагъы «язбаш», «гюз», «къыш» – чебер келпетлер, шаирлик символлар. «Язбаш» – халкъ ярыкъ умутлагъа белсенип, тюзлюк уьст болажакъгъа инангъан вакъти. Амма нетерсен, девюр алышына, умутлагъа тогъас салына, къайта «къыш» геле. Тек сувукълукъ шаирни бюдюретмей, «бел бувдура».
С
алав Алиев А. Акъаевни варислигин къыйматлап, «<…> ол 70–80–90-нчы йыллардагъы къумукъ поэзияда айрыча наслу болуп белгиленген язывчуланы вакили», деп язгъан. Озокъда, къумукъ масъаладан оьзге язывчуларыбыз да ягъада къалмагъан. Оланы арасында Ш-Х. Алишеваны, М. Атабаевни, А-К. Залимхановну, Бадрутдинни ва оьзгелерин эсгерме ярай.
Амма А. Акъаевни яратывчулугъуну, мени гьисабымда, айрыча агьамияты бар. Ону асарларындан таба биз оьтген, тарихи гёзден къарагъанда онча йыракъ да тюгюл девюрню, ону гьар-бир тархын арив сезебиз. Ону варислиги шо девюрню гюзгюсю деме ярай. Йыллар якъдан алгъанда олай узакъ да тюгюл, он-он беш йылгъа сыйышагъан вакъти, бизин къумукъ, савлай дагъыстан адабиятны тарихинде бир аламат, ону чечекленген заманы болуп гёрюне. Ону аты «язбаш». О поэзияда ва охувчуларда, адамларда ярыкъ умутланы уята, яхшы негетлеге талпындыра, тюзлюк, рагьму уьст боларгъа инандыра. Тек не амал, «язбашны» арты булан «яй» гелмей, чакъ «гюзге», «къышгъа» айланып къала. Бюрлер уьшюп, тереклер чечек ачмай. Олай да бола. Сыйлы умутлар, хыяллар десенг, тунукълаша, бир-бирде чи сёнюп де къала.
Акъай Акъаевни адабият яратывчулугъу шагьат этеген кюйде, лап аслусу – бизин халкъны къысматында шо «язбаш» болмакълыкъ. Язбаш буса – умутлар, ярыкъ негетлер, ругьланыв, чечекленив, сююнч, насип. Чебер сёзню, айрокъда къапиялы сёзню, йырны айрыча гючю бола. Адабият асарлагъа чомулуп, биз къачан да гьар къыйынлыкъда, тартышывда тюзлюк, рагьму, бетярыкълыкъ уьст болажакъгъа, гьатта ёммакълардагъы, халкъ йырларындагъы сигьрулагъа инанабыз.
Шолай бизин Акъай Акъаевни шиъруларыны таъсирли гючю бар. Дюнья айлана гелген. Сувукъ къышны исси гюнлер къачан буса да артын къува. Айрокъда бир сама гелген «язбаш» дагъы къайтмай къалмай.
Малик ГЬЮСЕЙНОВ,
