Халкъны ва пачалыкъны сурсат аманлыгъын болдурув учун милли борчну оьлчевюнде юрюлеген гьаракатда артдагъы вакътилерде тавукъ булан гюргюр, къазлар ва бабишлер оьсдюрювню асувлулугъун артдырывгъа айрыча тергев бакъдырылагъаны негьакъ тюгюл. Ери гелген сонг айтып къойма герек, белгили болгъаны йимик, къайматлы къуш гюргюрню ватаны Темиркъазыкъ Америка санала.

 

Тезги заманларда янгы ачылгъан бойда яшайгъан ерли индеецлер гюргюрню оьзлеге ий этген. Шолайлыкъда, къуллукъларын къыйын гёрмей уьйде сакъламагъа уьйренгени уьлгюге лайыкълы.

Европалылар да еслик этив гьаракатында Америкагъа гёчеген заманларында гьазиринде гюргюрню этин ва йымырткъасын сурсат гьисапда къолламагъа башлай. Буса да Европагъа гюргюр эт Тюркиядан таба яйылгъан деп ёрала…

Гьалиги заманда Американы Бирлешген Штатларында ва Канада пачалыкъларда гьарисинде йылда 2 миллион тондан кёп гюргюр эт оьс­дюрюле. Шолайлыкъда, йылда эсгерилген пачалыкъларда гьар адамбашына 50 килодан да кёп гюргюр эт тие  ва къоллавчуланы савлу­гъуна да кёмегин эте.

Россияда бу хайырлы ва къыйматлы тармакъда не гьал бар? Билемисиз, бугюнлерде учсуз-къырыйсыз бизин зор уьлкебизде сурсат аманлыкъ учун юрюлеген милли борчну оьлчевюнде гьар адамбашына  йылгъа 5 килодан кем болмайгъан къадарда гюргюр эт оьс­дюрмек учун гьаракат этилинегени тамаша тие. Неге тюгюл, беревлеге йыл боюнда 500 грам да тюшмей.

Озокъда, къоллавчуланы савлугъуна пайдалы ва санларына гюч къошагъан югъунчлу къуш этни болдурув къуллукъ этип оьсдюрегенлер учун багьа токътай. Шо да гюргюр эт оьсдюрюв булан машгъул бола­гъанланы сынавунда базар аралыкълар оьмюр сюреген девюрде ачыкъ болуп гёрюне. СССР-ни девюрюнде  бизин базарларыбызда ва тюкенлерибизде гюргюр эт аслу гьалда тыш пачалыкълардан гелтирилип сатыла эди. Гьалиги заманда уьлкебизде США булан тенглешдиргенде дарман даражалы гюргюр этни бешден бир пайы да болдурулмай. 400 минг тондан айланып тура. Шону да 250 минг тонгъа ювугъу  5 уллу предприятиелерде оьсдюрюле.  Гиччи  хозяйстволагъа тиеген пайы йыл сайын тёбенлеше бара…

Уьстде де эсгерилгени йимик, оьсдюрегенлеге йимик, къоллавчулар учун да гюргюр эт гьалиги заманда этилинеген къуллукъларына гёре багьа олтура. Емлер, дарманлар, ёл гьакъ учун харжлар йыл сайын артып тербей. Къуш этни оьсдюреген, ишлетеген ва сакълавгъа салагъан предприятиелер техника къураллар учун берилеген банк кредитлер де къоллавчуланы къолуна учуздан тюшмей. Къушлагъа къуллукъ этегенлер де лайыкълы алапасын сюе. Муна шо саялы да, базар аралыкълар ­оьмюр сюреген девюрде бизин сурсат тепсилерибизде гюргюр этни къытлыгъы да ачыкъдан сезилегени ичингбушдура.

Айтмагъа сюегеним, сынавну илму булан байлавлугъу гюргюр оьс­дюрюв тармакъда да тергевсюз къалмагъа ярамай. 2010-нчу йылда гюргюр оьсдюрюв булан машгъул болагъанланы талапларын гьисапгъа алып, милли борчгъа пачалыкъ кёмекни оьлчевюнде харж гёрсетилинип, уьстюне салынагъан процентлери енгиллешдирилген кредитлер ва шолай да субсидиялар, этилинеген къуллукъларына къайтарышлар бермеге башланды. Шо ёрукъда оьтгерилеген агьамиятлы чараланы натижасында 2020-нчы йылгъа ерли арадан оьтген 10 йылны ичинде савлай Россияда 48 минг тон гюргюр этни орнуна 330 минг тон къуш эт оьсдюрюлдю…

Гюргюр оьсдюрюв булан машгъул болагъан компаниялар пачалыкъны янындан харж булан этилинеген кёмекни гележеде де къаравуллай. Неге десегиз, уьстде де эсгерилгени йимик, къушлагъа этилинеген къуллукълагъа йимик, оланы зараллы аврувлардан къоруп сакъламакъ учун да аз-маз харжлар булан бажарылмай.

Тас этивлеге ёл берилмесин учун зараллы аврувланы алдын алывда Россияны регионларына Ставрополь крайдагъы «Агро-Плюс» деген компанияда топлангъан сынавну уьйренмеге так­лиф этилине. Эсгерилген компанияда бу йыл 15 минг тон гюргюр этни болдурмагъа борчлар белгиленгени гьакъда айтсакъ да, кёп зат англашыла. Шону булан янаша Татарстандагъы «Акъ-Барс» деген компанияда да ювукъ гележекде 8 минг тон гюргюр эт оьс­дюрмеге хыял этилине…

 

Кёмеклешивню узатма тюше

 

Гюргюр оьсдюрюв булан машгъул болагъан компанияланы сыдраларын толумлашдырагъан ёлланы ахтармагъа ва тангламагъа тюшегени гьакъ. Шону учун  милли проектни оьлчевюнде гёрюлеген иштагьландырыв чараланы узатыв хайырлы болажагъы шек­ликни тувдурмай.

«Дамата» деген компания Пенза ва Ростов областларда йылда гьарисинде 26 ва 20 минг тон гюргюр эт оьсдюреген уллу комплекслени къурмагъа токъташгъан. Мадарлы компанияланы-маячыланы борчларыны яшавгъа чыгъарылыву пачалыкъ кёмекни асувлу кюйде пайдаландырывдан да гьасил болажагъы англашыла.

Бизин республикабызда да Къызлар райондагъы Калиновка юртда маячылар 10 миллиард манат харж этип, йылда 100 минг тон къуш эт оьсдюрмеге имканлыкъ береген уллу комплексни къурмагъа гёз алгъа тутгъаны гьакъда айрыча эсгерме тюше.

Озокъда, гюргюр оьс­дюрювде де, гьайванчылыкъ тармакъда йимик, жынслашдырыв ишлени имканлыкъларындан пайдаланыв, жанланы жураларын камиллешдирив гележекде хайыргъа токътажакъ.

Белгили болгъаны йимик, Темиркъазыкъ Америкада эт учун оьс­дюрюлеген жанланы жураларыны гьарисинден 30 килогъа ювукъ гюргюр эт алагъан компаниялар иш гёре. Россияда буса Москвада ва Ставрополь крайда оьтгерилеген ахтарывланы натижаларына гёре Голландиядан гелтирилген ва ерли гюргюрлени къошулчан жураларыны эркеклери – 15 ва тишилери 8 килолардан айланып тура. Шону учун да пачалыкъ кёмекни милли борчну оьлчевюнде бёлмеге тюшмей узатма тарыкъ.

Айтмагъа сюегеним, къушчулукъда алдынлы компанияланы сынавундан толу кюйде пайдаланмагъа бизге де заман болгъан эди. Тек не этерсен, бала чыгъарагъан йымырткъаланы 50 процентге ювугъу алда йимик гьали де  Россиягъа тыш пачалыкълардан гелтириле. Шо да  гюргюр этни оьзюне токътайгъан багьаларыны артагъанына аслу себеп болуп токътай.

Бизин республикабызны шартларында да тюзлюк бойдагъы районларында гюргюр этни оьсдюрюв булан машгъул болагъан къошум абзар агьлюлеге, сабанчы-фермер хозяйстолагъа ич талапланы кютмеге толу имканлыкълар етишмей. Шо гьакъда Къызылюрт райондагъы  кооперативде  гюргюрлер ва къазлар сакълайгъан Юсуп Темирболатов да ичибушуп эсгере.

Муна шо саялы да Магьачкъаланы базарларында ва «Зелённое яблоко» компанияны  тюкенлеринде аслу гьалда Ставрополь  бойдан ва Ростов, Аштархан областлардан гелтирилеген гюргюр эт ва гюргюр этден гьазирленген маллар уьстюне  ёл гьакълары да къошулуп сатыла. Шо да алывчулагъа санларына гёре килосуна 300-500 манатлар салынып багъа токътай.

Бизге де, уьстде де эсгерилгени йимик, Къызлар райондагъы къуш эт оьсдюрюв булан машгъул болажакъ 500 адамгъа ишчи ерлери булангъы уллу комплексини инвестиция проекти  белгиленген болжалларында яшавгъа чыгъарылажагъына инанмакъ къала. Неге десегиз, айрыча  далапчылыкъ булан машгъул болагъан адамлагъа пачалыкъ кёмек гьисапда берилеген харжлардан пайдаланмагъа четимликлер кёп…

 

Къ. КЪАРАЕВ.

СУРАТДА: гюргюрлени журалары.