Къазиюртлу Алгьам Мустапаев, яшавуну къат-къаты тынчлыкъда оьтмеген адам, тарих кагъызларында булай эсгерген: «Къазиюртлуланы эшигин къакъмайлы гючден гелген ахырынчы балагьы савланы гьали де эсинде яшай. Шо къоркъунчлу 1947-нчи йылда къоркъувну билмейген къазиюртлу уланлар, халкъыны гьайын этип, малын, гьайванын сакълап, оьзлени аямайлы жан талашып айланды. Шо балагьгъа биринчи гётерилген Мокъав Забитовну, къатынгиши Ажакъ Бамматованы, Алгьам Мустапаевни, Осман Алиевни, Узайыл Бамматовну, Абдулкъадир Багьаевни атларын эсгерме сюемен. Сонг шолар халкъны инамлы вакиллери болуп да сайланды. Дагъыстан пачалыкъны гьакимлери, оланы селеке этип, уьстюне алмай къувалап, арзаларын къабул этмей инжитип турду. Къазиюртну халкъыны чыдамлыгъы битип, жыйын чакъырып, кёп халкъ жыйылды. Оьзлени вакиллерин тезликде Москвагъа йибермеге токъташды. Партия къурумлар халкъны эбинден гелмеге болмай, арзгъа барма къойду.
Бу документли материалны Къазиюртну загьматчы халкъы бир гюнагьсыз уьч керен гючден гёчюрюлген гьалны охувчулар билсин, англасын деп язаман».
Къазиюртну халкъыны юртун, топуракъларын совет пачалыкъ ёкъ этген. Бир гюнагьсыз уьч керен гючден сюргюн этдилер. Мунча уллу, генг Къазиюртну топуракъларында къоймай, элтип тар мююшлеге гёчюрдюлер.
Къазиюртда советлер уьст болсун деп, 300 савутлангъан атлы Къазиюртну акълардан къутгъаргъан. Умалатгьажини акълар урлап, асып оьлтюргенлер.
Уллу Ватан давну биринчи гюнлеринден башлап «Бары да зат – фронтгъа» деген чакъырывгъа сесленип, имканлыгъы барлар да, ёкълар да, оьзлерден юлкъуп да, кёп-кёп къазиюртлулар шо ишге къошум этген. Гьайванын-малын сатып, фронт учун нечесе юз минг манатлар булан акъча алып Москвагъа М.Калининни уьстюне 103 йыллыкъ къатынгиши Анай Салаватова баргъан. Халкъ кёп сурсат жыйды, опуракълар, ашамлыкълар йиберди. Юртдан кёплер арзалар язып фронтгъа гетди. Юртда къалгъан яш, уллу, сакъатлар загьмат тёге эдилер.
Алгьам Мустапаев къурумлагъа язгъан кагъызында булай эсгерген: «Дагъыстан пачалыкъны ёлбашчылары – бугюнгю совет девюрню девлери. Оланы къулу – Къазиюртну халкъы. Муну гертилеп болагъанлар мени йимик нечелер бардыр. Ол девлени судгъа берме кююм де ёкъ. Олагъа суд этип болагъан ер де ёкъ. Олар Къазиюртну халкъына тюзлюк бар деп къычыралар, макътаналар. Биз, сабанчы халкъ, сорайбыз: къайда тюзлюк деп. Бары да ёммакъ, бош хабар».
Къазиюртну халкъын уьчюнчю керен гючден гёчюргенде, пачалыкъ уьч хозяйствогъа эки оьгюз егилген бир арба бере эди. О да биринчи тарыкъ-герегин оьзлер булан алмагъа, къалгъан байлыгъы гелгинчи халкъгъа уьй-эшиги булан къала эди. Тавдан гелген халкъгъа пачалыкъ кёмек эте эди. Дагъы затны айтмагъанда да, жибин таламасын деп, марлиден тигилген чатырлар да бере эди. Къара кожинкалылардан-партактивистлерден бизин халкъгъа рагьму деген зат ёкъ эди. Амма оьчлюк, яманлыкъ, хатирсизлик артыкълыгъы булан бар эди.
Мокъав Забитов, къоркъув билмейген, Къойсув оьзенни боюнда янгыз оьсген тал терекдей сабанчы ожакъдан янгыз чыкъгъан улан эди. Къазиюртну халкъыны 1947-нчи йыл 6-нчы майдагъы жыйынында ол: «Къачан бир гюн болгъанча Къазиюртну халкъы агь уруп, гёзьяш тёгюп, башгъа халкълар акъ сют ичип, къаймакъ, май ашап, бизге гёнгю кюлеп турмагъа герек? Бугюн мунда жыйылгъанланы бирлерини гёнгю кюлесе де къайырмас, заман гёрсетер. Къазиюртну халкъы иштансыз къалар, тек тюзлюкню табар. Шону этип болмасакъ, бизин багьабыз – къара нохурат», – деген.
Шо жыйында башында Мокъав да булан Москвагъа вакиллени арзгъа йиберме къарар къабул этилген.
Экинчи гюн къазиюртлуланы вакиллерин компартияны Дагъыстан област комитетине жыйгъан. Област комитетде олагъа юртну янгыртма, халкъын къайтарма, колхозну аякъгъа тургъузма, топуракъларын къайтарма бажарылмай, Москвагъа барагъан ёлну да унутугъуз деген. Мокъав Забитовгъа къоркъувлар берип тургъанлар. Мокъав Забитов област комитетни секретарына тувра сёйлеп юртну халкъыны арзасын аян этип чыгъып гетген. Мокъав Забитов кёмюр юкленген вагон булан Москвагъа бара. Ишге гиришгенче, ёлдашларын оьзюнден арекде сакълай. Бир ай Кремлни канзилерин сакълай туруп къалалар. Ахырда ону ЦК-ны секретары къабул эте. Ол арив къаршылай. Къазиюрт халкъны тилевюн чече. Халкъгъа И. Сталинден, оьзюнден къайнар коммунист салам йибере. Мокъавгъа яхшы ёл ёрай.
Мокъав Забитов эрте-не геч област комитетден оьзюню гьаракатына къайтарыш болажагъын биле болгъан. Ол Москвада «Советская Россия» газетге баянлыкъ берегенде, журналист Мокъавгъа: «Сиз не йимик масъаланы чечме гелгенсиз, ерли гьакимлер оланы еринде неге чечмей?» – дегенде, Мокъав огъар: «Тав районлардагъы минг йыллар булан яшав къуруп турагъан тав халкъны юртларын бузуп, халкъын гёчюрюв политика деп ат да тагъып, Къумукътюзде яшап турагъан къумукъ халкъны уьстюне йибере. Къумукъ юртланы бир районну ичиндеги халкъын буса ювукъ юртлагъа бир маънасыз гёчюрюп, уьюн-эшигин, юртун ва яшавун буза», – деген. Мокъав Забитов журналистге баянлыкъ бергени республиканы област комитетине етишгендокъ, баянлыкъны газетге чыкъма къоймай токътатгъанлар.
Расул Гьамзатов да артда М.Забитов булан гьаллашгъанда, булай эсгерген: «Мокъав магъа ёлукъгъан, таныгъан адамланы арасында халкъы, эли учун яратылгъан, къоркъув билмейген, оьзюню Къазиюрт халкъыны инг де макътавлу уланы болгъан. Магъа Мокъав йимик ачыкъ юрекли, гертини сюеген рагьмулу адам кёп сийрек ёлукъгъан. Ол айрыча гьакъыллы адам эди, тек арабызда къурдашлыкъ чы болмады.
Бир керен биз кёп ёлдашлар тавдан сюргюн этилген тав халкъланы ишине, яшавуна къарамагъа Къазиюрт бойгъа баргъан эдик. Мокъав бизге ондагъы гьалны гёрсетгенде, айтгъанда, тамаша болдукъ. Гертиден де, ол титиремейген адам экенине мюкюр болдукъ. Гьакимият Къазиюрт бойгъа тавдан йиберген языкъ тав халкъланы яшавун гёрсетме сюйдю. Оланы иш деп, иши де, яшав деп, яшаву да ёкъ. Бу халкъ тавдан тюшгенли, сувукъ деп къышда, исси деп язда ишлемей. Иссиден башы шишип, къаны гётериле, жибин талай. Сав язны кюрлерде, чатырларда йибере», – деп кюледи.
Яхсайлы Моллакъа да, 1957-нчи йылны язбашында Мокъав Забитовну Кёстекде гёрюп, огъар булай айтгъан: «Сени Къазиюрт халкъынг сени булан гёрген талайны дагъы бирев булан да гьеч бир де гёрмеген. Ону булан халкъынгны рази этгенсен. Иним Мокъав, биз айтмагъан булан, бизин коммунист партия хыйлыланы алдатгъан, бир гюнагьсыз сени йимиклени чиркитмейли яллатгъан», – деген.
Бу документли материалны Къазиюртну загьматчы халкъы бир гюнагьсыз уьч керен гючден гёчюрюлген гьалны охувчулар билсин, англасын деп язаман».
Къазиюртну халкъыны юртун, топуракъларын совет пачалыкъ ёкъ этген. Бир гюнагьсыз уьч керен гючден сюргюн этдилер. Мунча уллу, генг Къазиюртну топуракъларында къоймай, элтип тар мююшлеге гёчюрдюлер.
Къазиюртда советлер уьст болсун деп, 300 савутлангъан атлы Къазиюртну акълардан къутгъаргъан. Умалатгьажини акълар урлап, асып оьлтюргенлер.
Уллу Ватан давну биринчи гюнлеринден башлап «Бары да зат – фронтгъа» деген чакъырывгъа сесленип, имканлыгъы барлар да, ёкълар да, оьзлерден юлкъуп да, кёп-кёп къазиюртлулар шо ишге къошум этген. Гьайванын-малын сатып, фронт учун нечесе юз минг манатлар булан акъча алып Москвагъа М.Калининни уьстюне 103 йыллыкъ къатынгиши Анай Салаватова баргъан. Халкъ кёп сурсат жыйды, опуракълар, ашамлыкълар йиберди. Юртдан кёплер арзалар язып фронтгъа гетди. Юртда къалгъан яш, уллу, сакъатлар загьмат тёге эдилер.
Алгьам Мустапаев къурумлагъа язгъан кагъызында булай эсгерген: «Дагъыстан пачалыкъны ёлбашчылары – бугюнгю совет девюрню девлери. Оланы къулу – Къазиюртну халкъы. Муну гертилеп болагъанлар мени йимик нечелер бардыр. Ол девлени судгъа берме кююм де ёкъ. Олагъа суд этип болагъан ер де ёкъ. Олар Къазиюртну халкъына тюзлюк бар деп къычыралар, макътаналар. Биз, сабанчы халкъ, сорайбыз: къайда тюзлюк деп. Бары да ёммакъ, бош хабар».
Къазиюртну халкъын уьчюнчю керен гючден гёчюргенде, пачалыкъ уьч хозяйствогъа эки оьгюз егилген бир арба бере эди. О да биринчи тарыкъ-герегин оьзлер булан алмагъа, къалгъан байлыгъы гелгинчи халкъгъа уьй-эшиги булан къала эди. Тавдан гелген халкъгъа пачалыкъ кёмек эте эди. Дагъы затны айтмагъанда да, жибин таламасын деп, марлиден тигилген чатырлар да бере эди. Къара кожинкалылардан-партактивистлерден бизин халкъгъа рагьму деген зат ёкъ эди. Амма оьчлюк, яманлыкъ, хатирсизлик артыкълыгъы булан бар эди.
Мокъав Забитов, къоркъув билмейген, Къойсув оьзенни боюнда янгыз оьсген тал терекдей сабанчы ожакъдан янгыз чыкъгъан улан эди. Къазиюртну халкъыны 1947-нчи йыл 6-нчы майдагъы жыйынында ол: «Къачан бир гюн болгъанча Къазиюртну халкъы агь уруп, гёзьяш тёгюп, башгъа халкълар акъ сют ичип, къаймакъ, май ашап, бизге гёнгю кюлеп турмагъа герек? Бугюн мунда жыйылгъанланы бирлерини гёнгю кюлесе де къайырмас, заман гёрсетер. Къазиюртну халкъы иштансыз къалар, тек тюзлюкню табар. Шону этип болмасакъ, бизин багьабыз – къара нохурат», – деген.
Шо жыйында башында Мокъав да булан Москвагъа вакиллени арзгъа йиберме къарар къабул этилген.
Экинчи гюн къазиюртлуланы вакиллерин компартияны Дагъыстан област комитетине жыйгъан. Област комитетде олагъа юртну янгыртма, халкъын къайтарма, колхозну аякъгъа тургъузма, топуракъларын къайтарма бажарылмай, Москвагъа барагъан ёлну да унутугъуз деген. Мокъав Забитовгъа къоркъувлар берип тургъанлар. Мокъав Забитов област комитетни секретарына тувра сёйлеп юртну халкъыны арзасын аян этип чыгъып гетген. Мокъав Забитов кёмюр юкленген вагон булан Москвагъа бара. Ишге гиришгенче, ёлдашларын оьзюнден арекде сакълай. Бир ай Кремлни канзилерин сакълай туруп къалалар. Ахырда ону ЦК-ны секретары къабул эте. Ол арив къаршылай. Къазиюрт халкъны тилевюн чече. Халкъгъа И. Сталинден, оьзюнден къайнар коммунист салам йибере. Мокъавгъа яхшы ёл ёрай.
Мокъав Забитов эрте-не геч област комитетден оьзюню гьаракатына къайтарыш болажагъын биле болгъан. Ол Москвада «Советская Россия» газетге баянлыкъ берегенде, журналист Мокъавгъа: «Сиз не йимик масъаланы чечме гелгенсиз, ерли гьакимлер оланы еринде неге чечмей?» – дегенде, Мокъав огъар: «Тав районлардагъы минг йыллар булан яшав къуруп турагъан тав халкъны юртларын бузуп, халкъын гёчюрюв политика деп ат да тагъып, Къумукътюзде яшап турагъан къумукъ халкъны уьстюне йибере. Къумукъ юртланы бир районну ичиндеги халкъын буса ювукъ юртлагъа бир маънасыз гёчюрюп, уьюн-эшигин, юртун ва яшавун буза», – деген. Мокъав Забитов журналистге баянлыкъ бергени республиканы област комитетине етишгендокъ, баянлыкъны газетге чыкъма къоймай токътатгъанлар.
Расул Гьамзатов да артда М.Забитов булан гьаллашгъанда, булай эсгерген: «Мокъав магъа ёлукъгъан, таныгъан адамланы арасында халкъы, эли учун яратылгъан, къоркъув билмейген, оьзюню Къазиюрт халкъыны инг де макътавлу уланы болгъан. Магъа Мокъав йимик ачыкъ юрекли, гертини сюеген рагьмулу адам кёп сийрек ёлукъгъан. Ол айрыча гьакъыллы адам эди, тек арабызда къурдашлыкъ чы болмады.
Бир керен биз кёп ёлдашлар тавдан сюргюн этилген тав халкъланы ишине, яшавуна къарамагъа Къазиюрт бойгъа баргъан эдик. Мокъав бизге ондагъы гьалны гёрсетгенде, айтгъанда, тамаша болдукъ. Гертиден де, ол титиремейген адам экенине мюкюр болдукъ. Гьакимият Къазиюрт бойгъа тавдан йиберген языкъ тав халкъланы яшавун гёрсетме сюйдю. Оланы иш деп, иши де, яшав деп, яшаву да ёкъ. Бу халкъ тавдан тюшгенли, сувукъ деп къышда, исси деп язда ишлемей. Иссиден башы шишип, къаны гётериле, жибин талай. Сав язны кюрлерде, чатырларда йибере», – деп кюледи.
Яхсайлы Моллакъа да, 1957-нчи йылны язбашында Мокъав Забитовну Кёстекде гёрюп, огъар булай айтгъан: «Сени Къазиюрт халкъынг сени булан гёрген талайны дагъы бирев булан да гьеч бир де гёрмеген. Ону булан халкъынгны рази этгенсен. Иним Мокъав, биз айтмагъан булан, бизин коммунист партия хыйлыланы алдатгъан, бир гюнагьсыз сени йимиклени чиркитмейли яллатгъан», – деген.
Амир Алиев,
загьматны ветераны.
Хасавюрт.
