Бырынгъы къумукъ юрт Башлыны ва ону игит уланларыны гьакъында артдагъы йыллар республика, район маълумат къуралларында кёп языла. О англашыла. Уллу юрт. Асрулар боюнда башлылылар – кёбюсю агьвалатларда, давларда актив ортакъчылыкъ этип гелген халкъ.

 

Юртлу яш

 

Магьамматэмин Агъаевни къысматы, яшав ёлу да минглер булангъы тенглилериникине ошай. Советлер элини тенглиси, ол 1920-нчы йылда башлы юртланы бириси Жавангентде тувгъан, сабанчы яшёрюмлени школасын, муаллимлени гьазирлей­ген курсланы охуп битдирген, яшёрюмлер бек ушатагъан асгер касбугъа ес болмагъа сюйген.

Уллу Ватан давну алдында Да­гъыс­танны Гьукуматыны сиптеси булан 35 жагьил улан атлы асгерде къуллукъ этмеге чакъырыла. Шону эшитген 20 йыллыкъ Магьамматэмин Агъаев де арза яза ва 1940-нчы йылны октябр айында асгер борч­ларын кютмеге чакъырыла. Дагъыстанлы яшлар белгили генерал Доваторну атлы асгер дивизиясына бакъдырыла. Гьакъыллы, билимли, къуват якъдан къатты юртлу яш аз вакътини ичинде асгер касбуланы уьйрене, гьалал къуллугъу булан командирлерини разилигин къазана. Шону учун ону лап жаваплы къуллукъланы кютмеге бакъдыра. Ол гьар тюрлю асгер парадларда ортакъчылыкъ эте, гьатта В. И. Ленинни мав­золейин сакълайгъан солдатланы сыдраларына гире. Сонг М. Агъаевни асгер ёллар совет-фин давларда ортакъчылыкъ этген полкгъа гелтире. Мунда асгер къуллукъларын кютмеге янгы башлагъан яш солдат давну гёрген, чыныкъгъан асгерчилер булан къаршылаша, асгер къуллукъну кёп сырларына уьйрене.

1941-нчи йылны февралында полк СССР-ни гюнбатыш дазуларын беклешдирмеге ва якъламагъа Белоруссиядагъы Опочка деген шагьаргъа йибериле. Уллу Ватан давну М.Агъаев къуллукъ этеген полку булан Белоруссияда къаршылай. Шо гюн полкну бир асгер бёлюгю ташлангъан немис парашютистлени ёкъ этмеге йибериле. Шоланы арасында М.Агъаев де бола. Жаваплы масъала уьстюнлю чечиле. Сонг бизин асгерлер тиши-тырнагъына ерли савутлангъан немис-фашист елевчюлени гючюне къаршылыкъ эте туруп, артгъа тартылмагъа башлай. Шо гюнлени бирисинде М.Агъаев авур яралана. Къурдашлары, врач­лар ону госпитальгъа бакъ­дыра, оьлюмден къутгъа­ра. Лейтенант М. М. Агъаев Моск­ва областны Загорск шагьарындагъы госпитальда бир нече айлар савлугъун бек­лешдире.

 

Къоркъув билмейген генерал

 

Сабанчыланы агьлюсюн­де тувгъан ва оьсген А. И. Родимцев – атасын гиччиден тас этген, яшавдагъы четимликлени кёп гёрген, асгер къуллукъда чыныкъгъан генерал. Ол 13-нчю атышывчу дивизия булан июльну 27-28-нчи гюнлеринде Волганы ари боюндагъы Николаевскоеге гелгени булан, оьзгелер йимик заманын бош йибермей, айлана якъдагъы гьалны теренден уьйрене, толумлашып битмеген дивизияны солдатларын, асгер бёлюклерин давну сырларына уьйрете. Ол шо вакъти генерал-майор, Совет Союзуну Игити гьисапда белгили болгъан. Оьр атны Александр Ильич 1937-нчи йылда Испанияда гёрсетген игит ишлери саялы къазангъан. Советник Павлитону испаниялы солдатлар игитлиги, бажарывлугъу саялы сюе болгъан.

Сентябрни 14-нден 15-не чыгъа­гъан­ къарангы ге­че­­синде 62-нчи армияны ко­мандующийи Василий Чуй­­ковну буйругъуна гёре, ди­визияны эки атышывчу пол­ку бронекатерлер булан Волганы ари бетине Сталинградны центрына элтеген вокзалгъа чыгъарыла. Батальонлар ерге абат басгъаны булан атышывлар башлана. Тавушлагъа гёре генерал Родимцев немислер Волгагъа бек ювукълашгъанын тез англай. Гьал шолай болуп да чыгъа. Экинчи гюн сагьат 10-нда бронекатер генералны да оьзенни ари бетине етишдире. Разведка билдиреген кюйде, немислени алдагъы асгер бёлюклери Волгагъа чыкъмагъа 300-500 метр ариде токътагъан. Майор Семен Долговну 39-нчу ва полковник Иван Елинни 42-нчи полклары шо гюн давгъа гирише, душманны токътата ва артгъа ташлай. Сонг 102 бийикликни (Мамаев курган) немислерден азат эте. Артдагъы гюнлер «айыкъгъан» немис елевчюлер эки де полкну бекликлерине 2-3 керен артыкъ асгер гючлерин, техникасын ташлай. Амма алгъа юрюмеге бажарылмай. Гьалны англагъан Ф.Паулюс фронтну бу гиччи боюна 3-4 пехот дивизиялардан минглер булан солдатланы, 100-ге ювукъ танклар йибере. Генерал Родимцев 62-нчи армияны командующийи Василий Чуйков булан тыгъыс­ аралыкъ тута, ари бетде къалгъан 34-нчю атышывчу полкну, 32-нчи артиллерия полкну енгил топларын, адам гючлерин Сталинградгъа чыгъара, къалгъанлары оьзенни ари гюнтувуш ягъын­да къала ва ондан атыша.

Тындырыкълы гьазирле­нип, сентябрни 22-синде не­мислер янгы гючлер булан алгъа тербенелер. Олар Ма­маев курганны елемеге 6 керен гьужум этелер, тек елемеге болмай, кёп адамын, танкларын тас этелер. 2-3 гюнден сонг давлар токътатыла. Эки де якъны гючю битип, гьалсыз болуп токътайлар.

Сталинград учунгъу къыз­­гъын давлар 140 гюн уза­тыла. Генерал Александр Ро­димцев ва ону солдатлары игитликни, къаттылыкъны уьлгюлерин гёрсете. Шоланы арасында бизин якълы, жавангентли лейтенант артиллерия батареяны командири, Магьамматэмин Агъаев де актив ортакъчылыкъ эте. Сентябр­ни 22-синдеги немис фашистлер булангъы тартышывда взводну солдатлары немислени кёп танкларын ва оьзге техникасын ёкъ эте. 22 йыллыкъ лейтенант Агъаев 4 айны боюнда токътавсуз юрюлген къатты давларда кёп игитликлер гёрсете. Шо саялы ол «Къоччакълыгъы учун» деген медаль, Къызыл Юлдуз, Уллу Ватан давну 1-нчи даражалы орденлери булан савгъатлана, Оьрбашкомандующийинден «Баракалла» кагъыз бериле.

140 гюнню узагъында Ста­линградда болгъан давлар бир гюн, бир гече токътамагъан. Мунда савутгъа – са­вут, адам гючге – адам гюч, хасиятгъа –хасият гьар орамда, гьар уьйде, гьар абатда гече-гюн къаршы болуп гелген.

Сталинградны топура­гъы, гьатта уллу Волга оьзен­ни сувлары да шо гюнлер яллай болгъан. Герти «жагьаннемге» тюшген кёбюсю адамлар буса чыдагъан. Магьамматэмин Агъаев­ де авур юкню гётерген. Генерал А.И. Родимцев давлардан сонг: «Мен Сталинградда экинчилей тувгъанман», – деп айтгъан. Ону уьстюндеги генерал В.И.Чуйков: «Гечингенде мени солдатларымны ягъында, Сталинградда гёмюгюз», – деп васият этген.

 

Европаны ёллары булан

 

Сталинградны азат этип, совет асгерлер токътамай. Душманны «айыкъмагъа» къоймай, олар Ростов, Воронеж, Орёл, Курск областланы, Украинаны немис-фашист елевчю­лерден азат этивге гиришелер. Магьамматэмин Магьамматовични ай­тывуна гёре, немислер бек къаршылыкъ этелер. Харьков областны Богодухово юртуну айланасында болгъан давланы ол къалгъан савлай оьмюрю эсге ала эди. М.Агъаевни артиллерия батареясы давну ёллары булан кёп юртланы, шагьарланы азат эте. Курскини айланасында юрюлген гючлю танк давларда ортакъчылыкъ эте, сонг адам оьтмес бекликлеге айландырылгъан Днепр, Днестр оьзен­лени ари бетине биринчилерден болуп чыгъалар. 1944-нчю йылны январында Кировоградны, Новоукраинаны, Первомайскини немис елевчюлерден азатлыгъы учунгъу давларда ортакъчылыкъ эте. Сонг Польшадан, Румыниядан, Венг­риядан, Австриядан, Чехословакиядан оьтелер.

В.И.Чуйковну 8-нчи армиясыны составында Магьамматэмин Агъаев­ батареясы булан 1945-нчи йылны апрелинде Берлин бойлагъа чыгъа, тек буланы Одер оьзен­ге америкалы асгерлеге къаршы бакъдыра. Шо оьзенни боюнда совет солдатланы америкалы солдатлар булангъы тарихи ёлугъуву да бола. Уьстюнлюкню байрамындан тойма да къоймай, 8-нчи армияны Прагагъа бакъдыра. Май айны 7-9-нчу гюнлеринде шагьарлылар немис-фашистлеге къаршы гётериле, тек гючлери етишмей, кёмекге совет солдатлар геле. Прага немис-фашистлерден азат этиле, Уьс­тюнлюкню гюнюн М. Агъаев ва ону солдатлары Прагада къаршылай.

Лейтенантны тёшюн «Праганы азат этгени учун», «Уллу Ватан давда 1941-1945-нчи йылларда Германиядан уьст болгъаны учун» деген дагъы да эки дав медаллар безей.

 

Парахат яшавда

 

Давлар битсе де, жагьил офицерни асгер командование уьюне йибермеге алгъасамай. Себеби – офицер кадрлар етишмейгенлик. Янгыз 1948-нчи йылда Дагъыстан Гьукуматыны тилевюне гёре Магьамматэмин Агъаевни оьзге тенглилери, муаллим касбусу бар асгерчилени йимик, ата юртуна бакъдыралар. Къайтгъан гюнюнден тутуп, ол ата юрту Жавангентдеги школада ишлемеге башлай. Касбусун сюеген ва яхшы билеген, тапшурулгъан гьар ишге жаваплы янашагъан орденли фронтовикни партияны район комитети эс эте, оьр партшколагъа охумагъа йибере.

Узакъ къалмай М. М. Агъаев­ янгы ишге чыгъарыла. Ол исполкомну Къаягент район Советини председатели, партияны Избербаш шагьар комитетини секретары этилип сайлана. Уллу къуллукъларда оьзюн лап яхшы яндан гёрсете, районлулар, шагьарлылар учун кёп жаваплы масъалаланы чече, гьар гюнлюк яшавун яхшылашдырывда тийишли къошумун болдура. Сонг кёп йыллар Избербаш шагьардагъы бурав урув кантораны ёлбашчыларыны бириси болуп ча­лыша.

Уьйлене. Уьягьлюсю Гьав­ват булан эки уланны оьс­дюре, тарбия бере. Уллусу Агъай 1980-нчи йылларда ВЛКСМ-ни Дагъыстан обкомуну инструктору болуп чалыша. Уланланы гиччиси Казим медицина институтну охуп битдире, кёп йыллар врач болуп ишлей. Сый, гьюрмет къазана.

Йыллар гете. Магьаммат­эмин Агъаев оьмюрю етишип пенсиягъа чыгъа, тек бош турмай, Избербаш шагьарны ветеранларыны шагьар советини составына гире, шагьарны охув ожакъларына, школалагъа бара, оьсюп гелеген наслулар булан ёлугъа, давдагъы ишлери гьакъда хабарлай.

Уллу Ватан давну актив ортакъчысы, Сталинград учун­гъу давланы игити Ма­гьам­матэмин Агъаев 2007-нчи йылны ноябринде гечинген ва ата юрту Жавангентде гёмюлген.

 

Магьаммат-Расул ИБРАГЬИМОВ.

Къаягент район.

 

СУРАТДА: взводну командири лейтенант М.М.АГЪАЕВ.